Strona 1 FELIKS KONECZNY CYWILIZACJA śYDOWSKA Komitet Wydawniczy Październik 1974 Wydanie drugie ISBN 83 - 86449 - 05 - 5 Nakładem Komitetu Wydawniczego. W skład Komitetu Wydawniczego wchodzą: ks. kanonik. Stanisław Bartczak (Fryburg Bryzgowijski, Niemcy), Stefan Czapliński (Kurytyba, Brazylia), Roman Galiński (East Berlin, Connecticut, Stany Zjednoczone), Jędrzej Giertych (Londyn, Anglia), Juliusz Grządziel (Lembach, Austria), Katharina Hilckman (wdowa po profesorze Antonim Hilckmanie, Moguncja, Niemcy), dr Stanisław Kozanecki (Ohain, Belgia), ojciec dr Zygfryd Leśnik, O. Cist. (Wiener Neustadt, Austria), Ewa Malińska (Chicago, Stany Zjedn.), Kazimierz Musielak (Chicago), ks. Kanonik, – postulator przy Kongregacji od Spraw Świętych, Piotr Naruszewicz (Rzym), Kazimierz Petrykiewicz (New Britain, Connecticut, Stany Zjedn.), ks. prof. dr Michał Poradowski (Santiago, Chile), Stanisław Pyka (Chicago), ks. kanonik Piotr Rogiński (Birmingham, Anglia), Klemens Sędzicki (Szwecja), prof. Stanisław Smoleński (Chicago), prof. dr Zygmunt Tkocz (Odense, Dania), Janusz Wasiak (Chicago) i Antoni Wawro (Chicago). Sekretariat Komitetu Wydawniczego i skład główny ksiąŜki: Jędrzej Giertych, 16 Belmont Road, Londyn N15 3LT Wydawnictwo OJCZYZNA 00 - 511 Warszawa, ul. Nowogrodzka 25/35 tel. 628 55 22 Strona 2 Spis treści Przedmowa 3 UWAGA WSTĘPNA 10 TOM I 11 I. O ŹRÓDŁACH BIBLIJNYCH 11 II. POMIĘDZY MONOLATRIĄ A MONOTEIZMEM 16 III. SAKRALNOŚĆ CYWILIZACJI 31 IV. STRUKTURA SPOŁECZNA 44 V. GOLUS STAROśYTNOŚCI 63 VI. TALMUD I KARAIMSTWO 79 VII. SZULCHAN ARUCH 91 VIII. KABAŁA 106 IX. PYLPUL i CHASYDYZM 118 X. WOBEC ISLAMU I CHRZEŚCIJAŃSTWA 129 TOM II 140 XI. RASA 140 XII. JĘZYKI śYDOWSKIE 148 XIII. OCALENIE W ROZPROSZENIU 162 XIV. NASTĘPSTWA WYBRAŃSTWA 171 XV. PRAWNICZOŚĆ 179 XVI. BRAK HISTORYZMU 189 XVII. OKOŁO BOśNICY 199 XVIII. NIEUCHRONNE NIEPOROZUMIENIA 207 XIX. ROSSICA 222 XX. UWIELBIENIE IZRAELA 232 XXI. NEOJUDAIZM 245 XXII. NEORABINIZM 254 XXIII. CIEMNA SYNTEZA 260 TOM III 272 XXIV. WALKA O BYT UMYSŁOWY 272 XXV. O BYT MATERIALNY DO WIEKU XIII 280 XXVI. EKONOMIA ŹYDOWSKA 290 XXVII. O BYT MATERIALNY OD WIEKU XIV 302 XXVIII. PAŃSTWO I PAŃSTWOWOŚĆ 315 XXIX. PAŃSTWOWOŚĆ KAHALNA 323 XXX. SEKTA FRANKISTÓW 344 XXXI. PIERWSI „EMANCYPOWANI" 361 XXXII. UWAGA O MORDZIE RYTUALNYM 370 XXXIII. EMANCYPACJA I ASYMILACJA 373 XXXIV. JUDEOPOLONIA 385 XXXV. SYONIZM 398 XXXVI. ZAśYDZENIE 408 XXXVII. HITLERYZM ZAśYDZONY 427 XXXVIII. śYD ODśYDZONY 433 XXXIX. JAK ZAŁATWIĆ KWESTIĘ śYDOWSKĄ 446 Strona 3 Przedmowa napisał Jędrzej Giertych Niniejsza przedmowa jest tylko uzupełnieniem do mojej przedmowy do ksiąŜki Konecznego „Cywilizacja bizantyńska". Obie ksiąŜki, niniejsza i tamta, stanowią jedną całość, a raczej dwie części jeszcze większej całości i dlatego wiele rzeczy, które moŜna było powiedzieć o jednej, odnoszą się takŜe i do drugiej. Co więcej, okoliczności wydania obu ksiąŜek, po tylu latach od ich napisania, są te same i nie ma potrzeby powtarzać tu tego, co juŜ było na ten temat powiedziane. Ograniczam się więc w niniejszej przedmowie do poruszenia spraw, dotyczących wyłącznie niniejszego tomu, albo co najmniej, wymagających szczególnego podkreślenia. Tom niniejszy naleŜy do wielkiego cyklu dzieł profesora Feliksa Konecznego, znakomitego polskiego filozofa historii, poświęconych istocie cywilizacji i róŜnolitości cywilizacji. Podstawowym jego dziełem z tej dziedziny jest „O wielości cywilizacyj" (Kraków 1935, Gebethner i Wolff), znane takŜe w przekładzie angielskim jako „On the Plurality of Civilisations" (Londyn 1963, Polonica Publications, ze wstępem Anton Hilckmana i przedmowami Arnolda Taynbee i moją). Bardzo dobrze ujętym streszczeniem tego dzieła i wykładem zawartej w nich doktryny jest wstęp do wymienionego wyŜej, angielskiego wydania, pióra Hilckmana, nieŜyjącego juŜ dziś profesora uniwersytetu w Moguncji i byłego kierownika Instytutu badań porównawczych nad cywilizacjami tegoŜ uniwersytetu. Uzupełniającymi pracami Konecznego z tej samej dziedziny są jego „Rozwój moralności" (Lublin 1938, Tow. Wiedzy Chrześcijańskiej KUL) i „O ład w historii" (ukończone w czerwcu 1948 roku, dotąd nie drukowane). Istnieje ponadto informacja, Ŝe Koneczny pozostawił po sobie rękopisy ksiąŜek pt. „Prawa dziejowe" (500 stronic) i „Państwo w cywilizacji łacińskiej" (245 stronic). Nie zdołaliśmy natrafić na ślad, gdzie się te rękopisy mogą znajdować. KsiąŜki „Cywilizacja bizantyńska" i „Cywilizacja Ŝydowska" są rozwinięciem jego „O wielości cywilizacyj" i stanowią z tego powodu w pewnym sensie jedną całość. Powinny w istocie być czytane łącznie. Niestety, jest to całość niekompletna. Radzibyśmy mieć ksiąŜkę Konecznego o cywilizacji łacińskiej, ale, niestety, Koneczny ksiąŜki takiej napisać nie zdąŜył, choć, jak mi w 1945 roku powiedział, tyle o cywilizacji łacińskiej mówi przez przeciwstawienie w ksiąŜkach o cywilizacjach bizantyńskiej i Ŝydowskiej, Ŝe właściwie główny zrąb swego na nią poglądu juŜ wyłoŜył. Radzibyśmy takŜe mieć ksiąŜkę Konecznego o cywilizacji turańskiej, trzeciej z owych trzech cywilizacji, które jego zdaniem cywilizację łacińską (europejską) podmywają i niszczą. TakŜe i tej ksiąŜki nie zdąŜył on napisać. Osobiście, Ŝałuję tego moŜe więcej, niŜ czego innego. Koneczny był jako historyk wyjątkowo wybitnym znawcą turańszczyzny i był takŜe bardzo przenikliwym obserwatorem wpływów psychicznych i politycznych turańskich w Europie. Jest to szkoda niepowetowana, Ŝe swoją wiedze w tej dziedzinie zabrał ze sobą, do grobu. Koneczny był wielbicielem cywilizacji łacińskiej, to znaczy zachodnioeuropejskiej (tych narodów – równieŜ i Polski, a moŜe nawet więcej Polski, niŜ niektórych innych – które posługiwały się ongiś łaciną w swej liturgii kościelnej i takŜe i w innych dziedzinach Ŝycia). UwaŜa on ją za najwyŜszy szczyt osiągnięć cywilizacyjnych ludzkości i pragnie obronić ja przed mogącym jej zagrozić upadkiem. Jest zresztą pełen wiary i optymizmu; mimo wszystkich nieszczęść i katastrof, uwaŜa on, Ŝe cywilizacja ta ma wszelkie dane po temu, by się ostać i w Ŝyciu duchowym, moralnym i kulturalnym ludzkości zwycięŜyć. Strona 4 Ale ma wybitnie wyostrzony słuch na to wszystko, co zapowiada mogące jej grozić niebezipieczeństwa. UwaŜa on, Ŝe cywilizacja ta jest przez cały ciąg swoich dziejów atakowana i podgryzana przez wpływ trzech cywilizacji obcych jej, mianowicie bizantyńskiej, Ŝydowskiej i turańskiej. I Ŝe w epoce dzisiejszej niebezpieczeństwa te grozą jej więcej jeszcze, niŜ w innych okresach dziejowych. Jakie niebezpieczeństwa groŜą cywilizacji łacińskiej ze strony cywilizacji bizantyńskiej i w jaki sposób ta ostatnia wpływem swoim Ŝycie cywilizacji łacińskiej dezorganizuje, Koneczny wyłoŜył w swoim tomie pt. „Cywilizacja bizantyńska". (Kwintesencję tego, co ten tom jako ocenę pod tym względem zawiera, starałem się wyłuszczyć na ostatniej stronicy mej przedmowy do niego). NaleŜy tu podkreślić, Ŝe „Cywilizacja bizantyńska" nie jest przejawem jakiejś niechęci Konecznego do wschodniego chrześcijaństwa. TakŜe i w świecie wschodniochrześcijańskim obecnych jest wiele pierwiastków, które moŜna by określić nazwą łacińskich. Walczą one z bizantyńskimi (w rozumieniu koneczniańskim) nieraz w sposób bardzo skuteczny. Koneczny uwaŜa, ze tak jak cywilizacja łacińska wyrosła na podłoŜu cywilizacyjnym staroŜytnego Rzymu, oczywiście, rozwijając się przez zaszczepienie na tym gruncie chrześcijaństwa, tak cywilizacja bizantyńska wyrosła na podłoŜu staroŜytnego Wschodu, a więc raczej na podstawach hellenistycznych, niŜ helleńskich. To tam jest źródło tego, co Koneczny widzi w bizantynizmie jako pierwiastek ujemny. Niniejszy tom poświęcony jest cywilizacji Ŝydowskiej. TakŜe i jej wpływ na Ŝycie narodów, naleŜących do cywilizacji łacińskiej, jest zdaniem Konecznego bardzo znaczny i na ogół ujemny. Gminy Ŝydowskie Ŝyły przez dwa tysiąclecia pośród chrześcijan jako ciało odrębne, zachowując w sposób mniej więcej nienaruszony swe cechy swoiste i z natury rzeczy, zwłaszcza od czasu swej emancypacji, potrafiły, umyślnie lub mimowoli, wywrzeć i nadal wywierać wpływ na sposób myślenia, kulturę i moralność świata łacińskiego. Wpływ ten był w taki sam sposób jak wpływ pierwiastków bizantyńskich, dezorganizujący. Jeśli mi wolno pokusić się o streszczenie w kilku zdaniach tego, co Koneczny uwaŜa za główną odrębność cywilizacji Ŝydowskiej, oraz za pierwiastek jej wpływu ujemnego na Ŝycie narodów, naleŜących do świata cywilizacji łacińskiej, to po pierwsze, rysem szczególnym tej cywilizacji jest jej „aprioryczność” a więc skłonność do naginania Ŝycia do teorii, powziętych z góry i często najzupełniej utopijnych i z Ŝyciem realnym nie dających się pogodzić. (Od siebie dodałbym, Ŝe owo pojęcie teorii obmyślonych „a priori" moŜna by zastąpić o wiele bardziej wyrazistym terminem teorii „prokrustowych", od mitycznego bohatera starogreckiego, Prokrusta, który kładł swoich gości na „prokrustowym łoŜu" i potem dopasowywał ich wzrost do rozmiarów tego łoŜa, bądź obcinając im za długie nogi, bądź wyciągając ich ciało do właściwej długości). Po wtóre, rysem cywilizacji Ŝydowskiej jest wedle Konecznego jej „sakralność", a więc sztywne skostnienie Ŝycia religijnego i sprowadzenie go do bezdusznego formalizmu, z którego treść duchowa uleciała. Po trzecie, etyka Ŝydowska jest odmienna od łacińskiej: jest to etyka podwójna, inna dla swoich i inna dla obcych. Po czwarte, cechą cywilizacji Ŝydowskiej jest jej sucha i formalistyczna prawniczość: litera prawa jest waŜniejsza od Ŝycia, moŜna co najwyŜej tę literę naginać sztuczną i obłudną interpretacją. Zdaniem Konecznego, marksizm, z całym swym „aprioryzmem" i prokrustową dąŜnością do dostosowywania Ŝycia do wymagań utopii, jest produktem cywilizacji Ŝydowskiej. Rzecz jeszcze ciekawsza: zdaniem Konecznego, równieŜ i hitleryzm, mimo swej postawy antysemickiej, jest owocem wpływu pojęć cywilizacji Ŝydowskiej na postawę środowiska europejskiego, zbuntowanego przeciwko chrześcijaństwu i przeciwko cywilizacji łacińskiej; do elementów światopoglądu hitlerowskiego naleŜy przecieŜ pojęcie narodu wybranego, wyŜszego nad inne, oraz pojęcie moralności, odmiennej w zastosowaniu do swoich i obcych *). Przy okazji słówko o cywilizacji turańskiej, o której Koneczny ksiąŜki nie napisał. Zdaniem Konecznego, cywilizację tę cechuje samowola i osobisty, nieodpowiedzialny charakter władzy państwowej i w ogóle wszelkiej władzy. Wedle niego, Rosja, której państwowość zastała ukształtowana przez wpływ systemu rządów DŜengis-chana i jego następców na Moskwę, ma charakter cywilizacyjnie turański, mimo Ŝe rosyjskie Ŝycie cerkiewne miało zawsze charakter bizantyński i Ŝe bizantyńskie wpływy na nowoŜytną państwowość rosyjską przenikały takŜe i z Niemiec, a ponadto, Ŝe nie brak jest w Rosji teŜ i Strona 5 pierwiastków łacińskich. Koneczny był równieŜ zdania, Ŝe wpływy turańskie, pochodzące od Połowców i Pieczyngów, obecne były takŜe i w starej Rusi Kijowskiej, a po niej odziedziczone zostały przez Ruś południową czasów nowych. RównieŜ i dawna Litwa była silnie zaprawiona wpływem turańskim. A co więcej: Koneczny dostrzega obecność wpływu turańskiego takŜe i w Polsce, zarówno przedrozbiorowej, mianowicie głównie w wieku osiemnastym, jak w czasach najnowszych, mianowicie w systemie rządów „sanacyjnych". Do powyŜszego dodałbym od siebie coś, co mogłoby Konecznego zadziwić: uwaŜam, Ŝe obecność wpływu turańskiego moŜna by dostrzec i w Anglii. Koneczny uwaŜa Anglię – i słusznie – za jedną z najmocniejszych twierdz cywilizacji łacińskiej. Wedle Konecznego, tylko cywilizacja Ŝydowska nieco łacińskość Anglii podwaŜa, działając poprzez protestantyzm, zwłaszcza w jego odmianie kalwińskiej, oraz poprzez pojęcia i metody kapitalistyczne. Koneczny moŜe trochę nie docenia wpływu bizantyńskiego w Anglii, widocznego zwłaszcza w roli kościoła państwowego (anglikańskiego). Niewątpliwie ma jednak rację, uwaŜając Ŝe Anglia jest wybitnie łacińska, co się wyraŜa w niezaleŜności i aktywności społeczeństwa, w jej praworządności, w jej duchu wolności. Ale mimo bezsprzecznej, imponującej praworządności Ŝycia angielskiego jest w zakamarkach tego Ŝycia teŜ najzupełniej turański element samowoli i bezprawia. Przejawia się on w zakulisowej działalności niektórych organów jej aparatu państwowego, mianowicie przede wszystkim jej słuŜby wywiadowczej; nie tyle w samej Anglii, co po za jej granicami. Wystarczy przeczytać ksiąŜkę Caldera o działalności Maughana w 1917/ roku jako agenta wywiadu **), a zwłaszcza czytać powieści Grahama Greene'a, które są wprawdzie tylko literackim zmyśleniem, ale oparte są na osobistym doświadczeniu autora i zawierają wiele prawdy, by zrozumieć, Ŝe słuŜba wywiadowcza brytyjska potrafi od czasu do czasu robić rzeczy, ani trochę nie mieszczące się w granicach prawa. O tym samym świadczą niewątpliwe dowody udziału brytyjskiego w organizowaniu zamachów na Ŝycie Napoleona, Hitlera i niektórych innych osobistości nie brytyjskich, a więc działalności, która zdaje się przypominać czyny średniowiecznej, syryjskiej sekty assasinów. (W czasach nowszych, to samo zjawisko zakulisowej samowoli rozszerzyło się na aparaty wywiadowcze takŜe i innych krajów). Pierwiastek turański, który Koneczny dostrzegał w metodach rządów sanacyjnych w Polsce, miał źródło nie tylko we wpływie Rosji, lecz takŜe i w niewątpliwym wpływie na obóz Piłsudskiego aparatu wywiadowczego angielskiego. Skąd mogły się wziąć wpływy turańskie w Anglii? Stawiam hipotezę: z Indii. Jako władczyni podkontynentu indyjskiego, Wielka Brytania była spadkobierczynią imperium Mogułów. A władcy tego imperium byli bezpośrednimi, w prostej linii, potomkami, po mieczu i kądzieli, zarówno Tamerlana, jak DŜengis-chana we własnych osobach. Dynastia Mogułów nominalnie panowała w Delhi – pod faktycznym protektoratem Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej – aŜ do roku 1858. Jaką rolę odgrywała w rządach brytyjskich w Indiach słuŜba wywiadowcza, dowiadujemy się choćby z powieści Kiplinga. Trudno wątpić, ze symbioza rządów Kompanii angielskiej i rządów Mogułów w stołecznym Delhi, musiała oznaczać wpływy nie jednostronne tylko, lecz dwustronne. „Cywilizacja Ŝydowska" została przez Konecznego w zasadniczym zrębie napisana jeszcze przed wybuchem drugiej wojny światowej: w jednym z przypisków do swego „O wielości cywilizacyj", wydanego w roku 1935 (w wydaniu angielskim na str. 313), pisze on, Ŝe „juŜ prawie ukończyłem opis cywilizacji Ŝydowskiej i bizantyńskiej". Wiemy jednak skądinąd, Ŝe Koneczny podaje jako rok ukończenia tej ksiąŜki rok 1943. W samym tekście znajdujemy takŜe i zupełnie nieznaczne uzupełnienia późniejsze, z podaną datą ich dopisania. Świadczą one jednak, Ŝe Koneczny swej ksiąŜki po roku 1943 nie przerabiał, tylko ją w kilku miejscach uzupełnił drobiazgami. Jest to więc w istocie dzieło z roku 1943, zaczęte o wiele wcześniej, ale wtedy wykończone. Trochę to ambarasujące wydawać w roku 1974 ksiąŜkę, będącą w niemałym stopniu historią narodu Ŝydowskiego, napisaną w roku 1943. IleŜ rzeczy się w ciągu tych 31 lat w Ŝyciu tego narodu zmieniło! Ale nie czujemy się upowaŜnieni do robienia w tym dziele przeróbek, ani do uzupełniania go nowymi rozdziałami. Strona 6 Wydajemy tę ksiąŜkę z całym pietyzmem, bez Ŝadnych zmian, jako pomnik tego, co Koneczny myślał w czasach, gdy Ŝył i działał. Oczywiście, warto wymienić, co się w ciągu tych 31 lat stało. Stały się przede wszystkim dwie rzeczy: śydzi w środkowowschodniej Europie, takŜe i w Polsce, zostali przez Niemcy hitlerowskie wymordowani; oraz narodziła się w Ziemi Świętej republika Izraelska, w której granicach zgromadziło się parę milionów Ŝydowskiej ludności i w której skrystalizowało się Ŝycie Ŝydowskie na nowych całkiem podstawach, z językiem hebrajskim jako Ŝywą mową potoczną, oraz ze wszystkimi przejawami nowoczesnego Ŝycia państwowego, z aparatem urzędniczym i rządowym, potęŜną armią, marynarką wojenną (takŜe i handlową) i lotnictwem, które zdały swój egzamin bojowy w trzech zwycięskich i jednej prawie Ŝe zwycięskiej wojnie, z dyplomacją, parlamentem, własnymi uniwersytetami, rolnictwem i przemysłem, ze wszystkimi kłopotami i napięciami sporów społecznych, politycznych i ideowych wewnętrznych. Ale to nie wszystko. W latach 1939-41 pojawiła się wśród śydów, oraz w Niemczech i w Anglii, myśl skoncentrowania polskiego i w ogóle środkowoeuropejskiego Ŝydostwa w Lubelszczyźnie i powołania tam do Ŝycia Ŝydowskiego państewka; początki akcji kolonizacyjnej Ŝydowskiej w Lubelszczyźnie zostały juŜ w owych latach zrobione. W latach 1939-1943 Niemcy przeprowadzili akcję koncentrowania ludności Ŝydowskiej w Polsce w wielkich gettach, z gettem warszawskim na czele i gettom tym nadali samorząd wewnętrzny, z Ŝydowską administracją („Judenraty"), sądownictwem i policją. W roku 1943 w getcie warszawskim, a potem w kilku mniejszych gettach we wschodniej Polsce, wybuchły Ŝydowskie powstania, krwawo stłumione. Po roku 1945 Stalin posłuŜył się głównie komunistami śydami (obok zruszczonych Polaków, takich jak marszałek Rokossowski i generał Papławski), do rządzenia Polską i przelotnie, przez kilka lat, moŜna powiedzieć, Ŝe Polska była pod panowaniem Ŝydowskim, W latach następnych, Rosja, w której aparacie rządzącym śydzi od roku 1917 odgrywali ogromną rolę, weszła w konflikt z narodem Ŝydowskim i stała się w świecie jedną z czołowych potęg, nieprzyjaznych śydom. Natomiast wpływ Ŝydowski w innych krajach świata bardzo wzrósł. Wszystko to jest w dziele Konecznego nieobecne. Koneczny nie mógł w tym dziele opisać funkcjonowania republiki Izraelskiej, ani jej osiągnięć politycznych i gospodarczych, oraz jej zwycięskich wojen, zwaŜywszy, Ŝe narodziła się ona w roku 1948, a więc w 5 lat po ukończeniu przez Konecznego pisania tej ksiąŜki (1943) i na niecały rok przed jego śmiercią (luty 1949). Nie mógł takŜe śledzić Ŝycia w gettach, takich jak warszawskie, gdyŜ choć jeszcze w owym czasie Ŝył i pisał, nie miał z Ŝyciem gett Ŝadnego kontaktu, ani nie mógł jeszcze mieć o nim Ŝadnej dokumentacji. Nawet rzeź śydów uszła na ogół jego uwagi: jej kulminacyjnym punktem był rok ukończenia ksiąŜki Konecznego (1943), a zaczęła się na wielką skalę w roku poprzednim (1942). Trudno się temu dziwić, zwaŜywszy, Ŝe miał w roku 1943 lat 81, oraz Ŝe Ŝył (na przedmieściu Krakowa) Ŝyciem mało ruchliwym i mało się z ludźmi stykał, a w gazetach było o tej sprawie głucho. Oczywiście, studium Konecznego o cywilizacji Ŝydowskiej zasługuje na uzupełnienie, poświęcone wszystkim powyŜszym punktom. Jak śydzi umierali w czasie hitlerowskiej rzezi, jak się przed tą śmiercią chronili, jak sobie wzajemnie pomagali, jak szukali pomocy u nie-śydów, jak się w obliczu śmierci zachowywali; takŜe: jaki był rejestr tych śmierci i jakie rozmiary rzezi, oraz jak inne narody, Polacy, Rosjanie, Ukraińcy, Litwini, Białorusini, nie mówiąc juŜ o Węgrach, Rumunach, Włochach, Francuzach i Holendrach, a takŜe i niektórych Niemcach, usiłowały (lub nie usiłowały) im przeciwdziałać. Jak funkcjonowały maleńkie ośrodki autonomiczne pod wewnętrzną Ŝydowską administracją, w rodzaju warszawskiego getta. (Jest juŜ dziś na temat Ŝycia w gettach obfita, udokumentowane literatura). A przede wszystkim: jak Ŝyje i działa Republika Izraelska, oraz formujące się w jej granicach nowe, juŜ nie w diasporze przebywające Ŝydowskie społeczeństwa. CóŜ to za pasjonujące widowisko – owe „sabry", juŜ na własnej ziemi urodzone, uprawiające rolę, wbrew dawnej opinii o nieprzydatności śydów do słuŜby wojskowej, umiejące bronić jej po bohatersku na lądzie, morzu i w powietrzu, dumnie proklamujące swą Ŝydowskość i nie chcące się Strona 7 z nikim asymilować! Czy nie pojawiają się tam wpływy cywilizacji łacińskiej? Czy nie widać ich w opuszczaniu „kibuców" przez młode pokolenie, nie chcące przebywać w kolektywach i pragnące Ŝyć w normalniej zorganizowanym Ŝyciu rodzinnym? I czy nie są one obecne w atmosferze i duchu sil zbrojnych? I w mającym przecieŜ bardzo europejskie cechy patriotyzmie? Albo w tym, Ŝe pojawiają się w Izraelu śydzi- chrześcijanie, jak owi karmelici w Haifie, jeden z Polski, a drugi z Afryki Południowej? Sprawy te studiować kiedyś będą, ze stanowiska łacińskiego, całkiem inni ludzie. KsiąŜka Konecznego nie jest ksiąŜką aktualną. W swej dokumentacji i wnioskach nie jest doprowadzona aŜ do dzisiejszego dnia. Ale to nie umniejsza ani trochę jej wielkiej wartości i przydatności takŜe i dla dzisiejszego czytelnika. KsiąŜka wyraŜa poglądy Konecznego, wydawcy więc, rzecz prosta, nie muszą się z tymi poglądami w kaŜdym punkcie zgadzać, ani ponosić za nie odpowiedzialności. Wymieniłbym tu zwłaszcza jedno zagadnienie. Osobiście mam trochę uczucia, Ŝe moŜe zbyt jaskrawo ujęta jest w tej ksiąŜce krytyka Starego Testamentu. Koneczny byt katolikiem wierzącym i nie wydaje mi się – nie jestem zresztą znawcą biblistyki i nie umiem tego w jego interpretacji Starego Testamentu w sposób kompetentny ocenić – by były jakiekolwiek punkty o treści nieortodoksyjnej. Ale gdy się czyta rozdziały starotestamentowe tej ksiąŜki, ma się mimo wszystko uczucie (choć jest to tylko wraŜenie pozorne), jakby nić obecności i wpływu Ducha Świętego i w samym Starym Testamencie i w opisywanych w nim dawnych, Ŝydowskich dziejach, trochę się w wykładzie Konecznego gubiła. Oczywiście, zadaniem Konecznego nie było śledzić nić monoteizmu, biegnącą przez dzieje narodu wybranego juŜ po przyjcie Chrystusa; nie pisał on ksiąŜki o Objawieniu i o źródłach wiekuistej prawdy. W ksiąŜce swej szukał on czegoś innego, mianowicie źródeł judaizmu, tego judaizmu, który odrzucił Chrystusa i o którego przedstawicielach („synach Abrahama") sam Chrystus powiedział: „Bo nie moŜecie słuchać mowy mojej. Wy z ojca diabła jesteście i poŜądania ojca waszego czynić chcecie. (...). Kto z Boga jest, słów BoŜych słucha; dlatego wy nie słuchajcie, Ŝe z Boga nie jesteście". (Św. Jan. 8, 43-47). Źródła początków judaizmu, przeciwstawnego chrześcijaństwu, znaleźć moŜna nie tylko w Nowym Testamencie, opisującym rozłam między chrześcijaństwem a judaizmem w sposób ostateczny, ale i w Starym Testamencie. Nie tylko chrześcijaństwo, ale takŜe i judaizm, łącznie z Talmudem, wywodzą się ze Starego Testamentu i ze społeczności, w której ten ostatni powstał. Stary Testament opisuje nieustanną walkę prawowierności monoteistycznej, reprezentowanej zarówno przez MojŜesza, jak przez późniejszych proroków, ze skłonnościami politeistycznymi Ŝydowskiego ludu. Koneczny zwraca uwagę na to, Ŝe dostrzec moŜna w Starym Testamencie i inną jeszcze walkę, bardziej utajoną i z bardziej nieuchwytnym prądem nieortodoksyjnym, mianowicie z monolatrią, skłonnością do uwaŜania Boga nie za Pana Wszechświata i Ojca wszystkich narodów, ale za boga plemiennego, opiekującego się tylko śydami. Myślę, Ŝe temu spostrzeŜeniu nic z punktu widzenia katolickiej prawowierności nie moŜna zarzucić. Gdyby teologowie-bibliści byli innego zdania i gdyby kompetentne władze kościelne to ich zdanie potwierdziły, rzecz prosta, z góry podporządkowuję się orzeczeniu tych władz i ich decyzję przyjmuję. Myślę, Ŝe jestem w tym wyrazicielem poglądu takŜe i innych członków komitetu wydawniczego. Usiłujemy tę ksiąŜkę wydać tak starannie, jak to tylko moŜliwe. Nie jest to zadanie łatwe. Zarówno niedoskonałość posiadanego przez nas maszynopisu, pochodzącego nie z pierwszej ręki, jak i braki i niedostatki naszego własnego aparatu wydawniczego sprawiają, ze dzieło ukaŜe się z pewnością z wielką Strona 8 ilością usterek i uchybień. Pisałem juŜ o tym wszystkim w przedmowie do „Cywilizacji bizantyńskiej". Ale robimy z najlepszą wolą to, co moŜemy i jak umiemy. Pisownię stosujemy nową; posiadany przez nas maszynopis jest pod względem pisowni pełen niekonsekwencji; co się zaś tyczy samego Konecznego, pisał on w sposób oczywisty pisownią nie starą, lecz bardzo starą, której odtwarzać nie sposób i nie ma powodu. Ale w wielu wypadkach stoimy wobec wątpliwości ortograficznych bezradni. Czy na przykład w imionach własnych (i nie tylko własnych) stosować formy spolszczone, czy nie spolszczone? Nie powzięliśmy w tej sprawie decyzji stanowczej i na ogól trzymamy się maszynopisu. Powoduje to niejednokrotnie brak konsekwencji. Np. piszemy to Arystoteles, to Aristoteles; to Tora, to, Thora; to Majzels, to Meisels, to Mojmon, to Maimon, to Marx, to Marks. Nazwy hebrajskie Koneczny podaje w wymowie „aszkenazyjskiej", a nie w przyjętej w Izraelu „sefardyjskiej". Np. „cyces", a nie „cycoth". Trzymamy się wymowy, przyjętej przez Konecznego. Polszczyzna Konecznego zdradza osobliwości, które szanujemy. Najbardziej uderzającą z nich jest właściwe mu, swoiste zastosowanie wyrazu „jako". W tekście łatwo dostrzec szereg błędów. Błędów tych nie poprawiamy, nie chcąc samowolnie oddalać się od przekazanej nam wersji. Czytelnicy równie dobrze jak my mogą sobie porobić poprawki takie, jakie wydają się słuszne; a moŜe ci, co mają dostęp do lepszych maszynopisów, albo i do rękopisu, porobią i udostępnią nam „Errata", które będziemy kiedyś mogli ogłosić. Np. cudzysłowy są czasem nie zamknięte, lub nie otwarte, a więc nie wiadomo, gdzie się cytata kończy, lub zaczyna. Miejscami brak jest „nie", choć naleŜało by się go domyślać. Brak jest niektórych przypisów. Albo teŜ trafiają się takie zdania, jak na str. 42: „jadalnym jest (...) w wodach wszystkich to, co ma skrzele i łuskę". Domyślamy się, Ŝe powinno być „wszystko", nie „wszystkich", ale nie poprawiamy tego, nie chcąc zmieniać tekstu, jaki otrzymaliśmy. Dają się równieŜ miejscami zauwaŜyć jakby nieporadności stylistyczne; przypisujemy je omyłce w przepisywaniu i nie próbujemy zgadywać, co autor chciał powiedzieć. Ale obok wszystkich tych usterek i uchybień, które powtarzamy za posiadanym przez nas maszynopisem, nie wątpimy, Ŝe zakradną się do tekstu ksiąŜki takŜe i liczne nasze błędy, o charakterze zecerskim i korektorskim. Nie moŜemy ich uniknąć: zrobiliśmy cztery korekty; więcej korekt robić nie moŜemy; a to w takim dziele za mało. Za wszystkie braki i usterki przepraszamy Czytelników. WyraŜamy takŜe pośmiertne ubolewanie wobec ś.p. Autora. Korekta niniejszej ksiąŜki robiona była przez wiele osób, ale lwią część roboty wykonała moja Ŝona, Maria Giertychowa. TakŜe i indeks nazwisk i miejscowości wykonała ona. W imieniu komitetu wydawniczego składam jej za tę ogromną, bezinteresowną pracę podziękowanie. Wiele osób przyczyniło się do przechowania w kraju maszynopisu tej ksiąŜki i do udostępnienia go nam. Z konieczności muszą oni pozostać bezimienni. TakŜe i im naleŜy się gorące podziękowanie. *) Warto zauwaŜyć, Ŝe niezmiernie podobny pogląd wyraził filozof angielski, Bertrand Russell, w ksiąŜce, wydanej po raz pierwszy w r. 1946, a więc w trzy lata po ukończeniu przez Konecznego pisania niniejszej ksiąŜki, ale z pewnością bez Ŝadnego związku z Konecznym. Pisze on: „By zrozumieć Marksa psychologicznie, trzeba uŜywać następującego słownika: Strona 9 Jahwe = Materializm dialektyczny Mesjasz = Marx Naród wybrany = Proletariat Kościół = Partia komunistyczna Powtórne przyjście (Mesjasza) = Rewolucja Piekło = Kara na kapitalistów Tysiąclecie = Rzeczpospolita komunistyczna. Terminy podane z lewej strony oddają uczuciową treść terminów podanych z prawej strony , a to ta uczuciowa treść, bliska tym, którzy otrzymali wychowanie chrześcijańskie i Ŝydowskie, czyni eschatologię Marksa wiarogodną. Taki sam słownik mógłby być zrobiony dla hitlerowców (Nazis), ale ich pojęcia są czyściej starotestamentowe i mniej chrześcijańskie niŜ pojęcia Marksa, a ich Mesjasz jest podobniejszy do Machabeuszy, niŜ do Chrystusa”. (Bertrand Russell, „History of Western Philosophy". Wydanie drugie, przedruk szósty, 1971 broszurowy, str. 361, Londyn, George Allen & Unwin Ltd.). Mówiąc o wychowaniu chrześcijańskim Russel, oczywiście ma na myśli protestantyzm. Świadczy o tym takŜe i operowanie takimi raczej protestanckimi terminami, jak „powtórne przyjście" czy „tysiąclecie". **) Robert Lovin Calder „W. Somerset Maugham and the Quest for Freedom", Londyn, 1972, Heinemann. Strona 10 UWAGA WSTĘPNA Kwestia Ŝydowska wśród narodów nie jest rasową, ni wyznaniową, Ŝydostwo - to sprawa całej osobnej cywilizacji, czyli odrębnej metody Ŝycia zbiorowego. śydzi posiadają własną cywilizację i w tym właśnie tkwi rozległość zagadnienia. Studium niniejsze rozstrząsa sprawy li tylko naukowo, mianowicie ze stanowiska nauki o cywilizacji. Badaniami w tej dziedzinie zajmuję się od roku 1917. Doszedłem w nich do własnej metody, której trafność poddawałem częstym próbom. Długo nie wykańczałem do druku zasadniczej swej pracy „O wielości cywilizacji" pragnąc najpierw sprawdzić jej wyniki na badaniach szczegółowych, poszczególnych cywilizacji. W r. 1938 juŜ miałem szkice opisów cywilizacji Ŝydowskiej i bizantyjskiej i dopiero, przekonawszy się na nich, Ŝe metoda dopisuje, wykończyłem był ostatecznie pracę „O wielości cywilizacji" – Kraków, 1935, która musiała najpierw wyjść drukiem, jako fundamentalna. (I po czym nastąpił „Rozwój moralności" – Lublin 1938). Tymczasem przez lata całe uzupełniały się „Cywilizacja bizantyńska" i niniejsza „Cywilizacja Ŝydowska". Wypuszczam tedy w świat owoc prac niemal trzydziestoletnich. Gdy nadeszła kolej na redagowanie, gdy wreszcie z notat powstać miała ksiąŜka, trzymałem się zasady, Ŝeby publikować to tylko, co naleŜy do zagadnienia cywilizacji i tylko tyle, o ile jest niezbędnym, Ŝeby wykazać pewne objawy i udowodnić pewne twierdzenia. Dokładałem wszelkich starań, by dziełu nadać cechę krótkości. Tu z kaŜdego rozdziału moŜnaby zrobić ksiąŜkę! O ile będzie trzeba niechaj to robią moi następcy; mym obowiązkiem było dać przede wszystkim przegląd całości przedmiotu, a to nie moŜe być zbyt długie. Nie jest teŜ to studium ani podręcznikiem dziejów Ŝydowskich, ani teŜ jakimkolwiek encyklopedycznym kompendium rzeczy Ŝydowskich. Rozczaruje się, kto przystąpi do lektury z nadzieją, Ŝe będzie tu mowa po trosze o wszystkim co Ŝydostwa tyczy. Znajdzie luk aŜ nazbyt, albowiem ksiąŜka nie traktuje o Ŝydostwie w ogóle, lecz o cywilizacji Ŝydowskiej. Niewątpliwie pracy tej daleko do doskonałości; wszakŜeŜ to pierwsza próba ujęcia nową metodą tematu i duŜego i wielkiego. Powiem otwarcie, Ŝe ksiąŜce tej nawet daleko do tego, by autor był z niej zupełnie zadowolony. Postąpię tym razem po myśli Hugona Kołłątaja, którego słowa działają jak pobudka: „Zacznijmy nie bacząc, kto nas potem poprawiać będzie." Feliks Koneczny W Krakowie w listopadzie 1945. Strona 11 TOM I CZTERY RELIGIE I. O ŹRÓDŁACH BIBLIJNYCH Badanie cywilizacji Ŝydowskiej musi się zacząć od Biblii, traktowanej jako źródło i to nie teologiczne, lecz w celach świeckich i świeckimi metodami. CzyŜ moŜna jednak przystępować do tego, nie zdawszy sobie przedtem sprawy ze stanu krytyki teologicznej w kwestii Biblii, jako Pisma Świętego? Nie będąc do tego kompetentnym, poprzestanę na cytowaniu powag, sam niczego nie przydając ni ujmując. Stwierdzę tylko, jaki jest w tej materii dzisiejszy stan nauki. Zacznijmy od zagadnienia początków Biblii. Da się o tym powiedzieć tyle tylko. Ŝe Księgi zwane PRAWEM (Thora) złoŜone były w świątyni jerozolimskiej, ale zbiór ksiąg ustalono dopiero po niewoli babilońskiej za Ezdrasza i Nehemiasza; potem restytuowano go za Judasza Machabejczyka, wobec zrujnowania przez Antiocha IV syryjskiego Ŝydowskiej organizacji religijnej. Tej pracy restytucyjnej dokonano w r. 164 przed Chrystusem. Przekłady greckie zaczęły się wcześniej o wiek cały (przeszło), juŜ około roku 250 przed Chrystusem, a przed rokiem 132 dokończono tak zwane septuaginty. „Biblia hebrajska bez reszty została wcielona w Biblię grecką, a potem chrześcijańską. Z czasem odmówili śydzi kanoniczności kilku księgom... Sirah czyli Ecclesiasta, Judyt, Tobias, dalsze Machabejskie, Księgi Mądrości (są to tak zwane księgi deuterokanoniczne). OtóŜ Biblia grecka objęła i te księgi i nadto pewne dodatki do niektórych ksiąg bezspornie kanonicznych. (Ester, Danie1. (ToteŜ śydzi uznają tylko 39 ksiąg Starego Testamentu, podczas gdy katolicy liczą ich 46, a łącząc (jak niektórzy czynią) treny Jeremiaszowe i księgę Borucha z proroctwem Jeremiasza, wypadnie 44 ksiąg2. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa wyzyskiwano tę niezgodność przeciw Kościołowi, a zwłaszcza w wieku IV. Ojcowie i pisarze kościelni ograniczali się tedy i odwoływali tylko do ksiąg uznawanych obopólnie. Zasadniczo atoli uznawał Kościół wszystkie księgi biblii greckiej.3 Łaciński pierwszy przekład (tak zwana Itala) podległ w roku 389 i następnych gruntownej rewizji przez Św. Hieronima, z czego powstała tak zwana Vulgata. Zawiera ona księgi, których brak biblii hebrajskiej i sam Św. Hieronim dodał z przekładu starołacińskiego i aramejskiego pewne ustępy ksiąg Estery, Daniela, Judyty i Tobiasza. A przekłady te starsze były od ustalonego tekstu hebrajskiego. Albowiem dopiero w wieku VI zjawiają się w piśmie hebrajskim hebrajskie samogłoski, które zastosowywano w wyrazach, aŜeby ujednostajnić czytanie i wymawianie tekstu. „Całe generacje uczonych, teologów i filologów Ŝydowskich, Palestyny szczególniej, nazywanych ogólnie masoretami... wypracowały skomplikowany system znaczków i zaopatrzyły nim Biblię. Wielkiego tego dzieła dokonano w wiekach VI- VIII, tak, iŜ wszystkie obecnie przez nas posiadane rękopisy Biblii hebrajskiej są zaopatrzone w punktację masorecką, czyli tradycyjną. Masora jest nieocenionym dokumentem, ułatwiającym czytanie, zrozumienie i 1 MiW 39-44. 2 Kr 35, 36. 3 MiW 45, 46. Strona 12 tłumaczenie Pisma Św." Dodajmy, Ŝe najstarsze dochowane rękopisy hebrajskie nie wychodzą poza wiek IX po Chr.4. Masora jest bądź co bądź dziełem doby późniejszej, gdy tymczasem Vulgata zawiera tekst w szacie starszej, krytycznie lepszej. PowaŜne studia wieku XVII wykazały teŜ potem, jako teksty grecki i łaciński są znacznie starsze od hebrajskiego, masoreckiego. A zatem oparcie się o Vulgatę stanowi prosty postulat naukowej krytyki tekstów.5 Krytyka wykazała teŜ, jako znaczne róŜnice tekstu między masoretą a septuagintą dadzą się wyjaśnić tym tylko, Ŝe obecny tekst hebrajski przedstawia inną zgoła recenzję biblii, niŜ tekst hebrajski, który był podkładem starego tłumaczenia greckiego.6 W zewnętrznym układzie Biblii nastąpiły potem dwie reformy: podział na rozdziały w pierwszej połowie w. XIII, a na wiersze dopiero w roku 15487. Ale i Vulgata wymaga równieŜ naukowego opracowywania krytycznego. Pracowano juŜ około tego w wiekach średnich; zwłaszcza duŜe zasługi połoŜyła Sorbona paryska, a tak zwane corectorium parisiense stało się podstawą dla wszelkich wydań Vulgaty, aŜ do tak zwanego klementyny, tekstu wydanego z rozkazu Klemensa VIII w roku 15928. Nowa praca krytyczno-edytorska zaczyna się aŜ dopiero w w. XIX. W końcu ustanowił Pius XI stałą Komisję benedyktyńską, która od roku 1907 zbiera i opracowuje cały materiał rękopiśmienny. Całe rzesze uczonych klasyfikują olbrzymi zasób odmian tekstu Vulgaty, aby na tej podstawie naukowo opracować jej tekst, któryby był moŜliwie identyczny z tekstem, który w wieku VI wszedł w uŜywanie Kościoła, co było dezyderatem soboru trydenckiego, gdy ogłaszał Vulgatę autentycznym tekstem Biblii." Badania benedyktyńskie posunęły się na tyle, „Ŝe niebawem zapewne ukaŜe się zapowiedziany przez komisję benedyktyńską Oktoteuch, zawierający pięć ksiąg MojŜesza oraz Jozuego, Sędziów i księgę Rut, oparty juŜ całkowicie na materiale rękopiśmiennym"9. Co za trudności piętrzą się przed biblistą, chcącym sprostać wymaganiom krytyki, choćby tylko fizjologicznym... warunkom, niechaj pouczy o tym kilka przykładów, pouczając zarazem o wyŜszości tekstu septuaginty, a za nią Vulgaty. Księgi Jozuego tekst hebrajski nie doszedł do nas w całości, a ulegał powaŜnym zmianom dawniej i później, juŜ po przekładzie na grecki język; a więc septuaginta stanowi tu lekcję starszą10. „Tekst hebrajski księgi Hioba jest w wielu miejscach trudny do zrozumienia. Pochodzi to z niedokładnego zachowania tekstu, jak równieŜ ze sposobu pisania i z języka, w którym sporo jest wyrazów rzadko uŜywanych", a septuaginta „znacznie odstępuje od tekstu masoryckiego, w wielu ustępach zdaje się być parafrazą, a nie przekładem" i „tekst grecki jest o piątą prawie część krótszy od hebrajskiego", ale „Vulgata jest dobrym przekładem z hebrajskiego". Jeszcze trudniej z psalmami: „Tekst hebrajski psałterza w znacznym stopniu ucierpiał zarówno z powodu częstego przepisywania i uŜywania, jako teŜ z powodu rozmyślnych zmian, które wprowadzili zbieracze, aby tekst psalmów starszych dostosować do potrzeb i warunków późniejszych". Pochodzą 4 Ki 199, 200; MiW 55, 57. 5 MiW 65. 6 MiW 65 7 Kr 39, 40 8 MiW 69, 71 9 ArW 83 10 ArW 83 i MiW 70, 72 Strona 13 bowiem róŜne psalmy z czasów niewoli i po niewoli babilońskiej, a u wielu nie sposób rozeznać czasu powstania ich. UłoŜony zaś jest psałterz na podstawie kilku mniejszych zbiorów11. A jakieŜ trudności z księgą Daniela, którą znamy z trzech tekstów, „a kaŜdy z nich inny, a przy tym zachodzi niejednolitość językowa: początek i koniec są po hebrajaku, środek po aramejsku, nadto ustępy deuterokanoniczne po grecku". Wiele teŜ zawiłości ma rozstrzygać krytyka tekstu księgi Tobiasza. Tekst pierwotny zaginął od dawna. Prawdopodobnie był hebrajski, bo zawiera liczne hebraizmy; lecz nie jest wykluczone, Ŝe oryginał mógł być aramejski; święty Hieronim przekładał z aramejskiego. Dzisiejsze teksty hebrajski i aramejski są pochodzenia późniejszego i bez wątpienia są tylko przekładami. A z dwóch ksiąg machabejskich, pochodzących od dwóch róŜnych autorów, jedna napisana była moŜe po hebrajsku a moŜe po aramejsku, druga po grecku i ta jest skrótem z dzieła pięciotomowego greckiego, napisanego przez Jazona z Cyreny, śyda helenistę. Obie są wtórokanoniczne, a „znajdują się tylko w kanonie aleksandryjskim", sobór trydencki uznał je, lecz protestanci „całkowicie je odrzucili". PodobnieŜ ma się rzecz z księgą Tobiasza, księgę Judyty zaś, której najstarszy tekst jest aramejski, uwaŜają śydzi i protestanci za apokryf. Z licznych trudności, związanych z księgą Ester, wybawia tekst grecki a nie hebrajski, który obecną formę otrzymał dopiero w I wieku po Chrystusie12. Orzekając autentyczność Vulgaty, orzekł tedy sobór trydencki na rzecz tekstu opartego na redakcjach starszych. Tymczasem protestanci przyznali wyłączną autentyczność tekstowi masoryckiemu, twierdząc zarazem jako tekst ten „posiada obecną formę bez zmiany w ciągu wieków od Ezdrasza począwszy.” W roku 1675 na konferencji zwanej Consensus helveticus uznano tekst masorycki oficjalnie za „absolutnie autentyczny i całkowity"13. Czytamy tam: „Zatrzymujemy Stary Testament tak co do spółgłosek jako teŜ samogłosek, czy teŜ samych znaczków, tudzieŜ choćby moŜności znaczków, i to tak co do rzeczy, jakoteŜ co do słów, jako natchnionych przez Boga"14. A tymczasem badania w tymŜe wieku XVII wykazały, i to coraz dobitniej, jako masorycki tekst jest genezy późniejszej, zwłaszcza, gdy Oratorianin Jan Morin dowiódł, Ŝe tekst hebrajski jest skaŜony15. Skupiło się na protestantyzmie, iŜ „nie umiał odgraniczyć kompetencji wiary a rozumu w studiowaniu Biblii". Powstały teŜ dziwaczne teorie o rodzaju unii hipostatycznej między Biblią a Duchem Świętym, o działaniu Biblii na kształt sakramentów i inne jeszcze dziwaczniejsze16. Uparli się teŜ w sprawie ksiąg deuterokanonicznych do tego stopnia, iŜ chociaŜ tekst oryginalny niektórych ksiąg, np. Ecclesiasty, niedawno został odnaleziony, pomimo to protestanccy bibliści tej księgi nie uwzględniają17. RóŜnica tak zasadnicza w pojmowaniu ksiąg Starego Testamentu musiała pogłębiać coraz bardziej rozłam religijny, gdyŜ protestantyzm wiódł do rejudaizacji, katolicki zaś kierunek myśli do krytyki judaizmu. Dawniejsi śydzi (kabała, gematria), jak równieŜ pierwsi reformatorowie protestanccy - (luteranie, kalwini), postawiwszy zasadę o Piśmie Świętym, jako o jedynym źródle objawienia BoŜego i jedynej normie wiary, przesadnie nauczali o jego powstaniu i charakterze natchnienia. Głosili oni, Ŝe Bóg poddawał i jakby dyktował poszczególne zdania i wyrazy autorom ksiąg świętych. Autor natchniony nic od siebie nie dawał, w ręku Boga był on biernym i bezwiednym narzędziem, które wypełniało tylko to, co Bóg chciał przezeń powiedzieć, podyktować. Niektórzy nawet rozciągali wpływ BoŜy na wszystkie punkty i znaki pisarskie, jak to czytamy w ów confessio helvetica z roku 1675. Rola więc autora człowieka ograniczała się 11 ArW 208, 218, 221, 224 12 ArW 158, 161, 162, 179, 180, 183-185. 188, 340, 341 13 Kr 200 14 Ar 14 15 Kr 201 16 ...... 12-14 17 ArW 4 Strona 14 tylko do roli kopisty lub piszącego wyraz po wyrazie, jakby pod dyktandem. Poglądy te są zbyt przesadne; naleŜy je odrzucić jako nieuzasadnione. Jest to formalna tak zwana Bibliolatria „ ............". Nie moŜna więc powiedzieć, Ŝe Bóg myślał (dyktował), a, człowiek tylko pisał mechanicznie, ale Ŝe Bóg i człowiek razem myśleli i pisali, a przez to i człowiek musiał przy pisaniu wyraŜać swoje myśli18. Nie uwzględniając tego, „niejednokrotnie dawniej o Piśmie Świętym i jego natchnieniu wypowiadano zbyt przesadne zdania. Głoszono, Ŝe Pismo Święte jest słowem BoŜym w ścisłym znaczeniu, to jest objawieniem, Ŝe wszystko bez wyjątku jest w nim nauką BoŜą podyktowaną pisarzom biblijnym; utrzymywano, Ŝe Bóg jest jedynym i właściwym autorem ksiąg świętych, ludzie zaś autorowie byli tylko ślepym i bierny narzędziem w ręku Boga19. Temu Kościół stanowczo przeczy i dla wielu powodów nie przyjmuje tak zwanego natchnienia wyrazowego20. ,„Słowa dyktowane przez Ducha Świętego – odnosi sobór trydencki tylko do tradycji apostolskich, pod wpływem dyktanda Ducha Świętego otrzymanych; a zatem nie moŜna tych słów tak ścieśniać, by uczyć, Ŝe Pismo święte w tym sensie od Boga pochodzi, jakoby kaŜde poszczególne słowo zostało podyktowane przez Boga21. Sobór trydencki rzekł, Ŝe księgi Pisma Świętego, a więc takŜe Starego Zakonu „powstały pod dyktandem Ducha Świętego". Vulgata zaś „jest autentyczna, ale nie inspirowana22. Wyjaśniając zaś tezę, soboru watykańskiego, która brzmi: Spiriti sanctoinspirante conscripti (libri). Deum habent auctorem – zwraca uwagę znakomity biblista, jako „moŜna być autorem jakiejś ksiąŜki, a niekoniecznie jej inspiratorem... Księgi Święte nie dlatego są natchnione, Ŝe Bóg jest ich autorem, ale raczej dlatego twierdzimy, Ŝe Bóg jest ich autorem, gdyŜ jest ich inspiratorem23. PodobnieŜ zrozumieć naleŜy, Ŝe co innego natchnienie, a co innego objawienie. „Nie wszystkie prawdy zawarte w księgach świętych były w ścisłym znaczeniu objawione autorom, jakkolwiek wszystkie są natchnione24. Według nauki Kościoła „wpływ BoŜy nie wykluczał u autorów pobudek ludzkich, czysto przyrodzonych". Sami teŜ oni zaznaczają nieraz, Ŝe „to o czym piszą, poznali z własnego doświadczenia, ze świadectw lub dokumentów pisanych, a więc nie z objawienia25. Mieszczą tedy księgi święte wyraźne znamiona indywidualne autorów - ludzi, tj. ich kultury umysłowej, usposobienia etc.26. Weźmy na przykład Proroków. „W nauczaniu zachowywali Prorocy swe osobiste przymioty... Prorok, chociaŜ natchniony przez Boga, działał, myślał, mówił jak inni ludzie. Zdawał on sobie sprawę, Ŝe otrzymał od Boga objawienie, ale głosząc je, ujmował według swojego sposobu myślenia i wypowiadał je, jakby one było osobistym jego przekonaniem. W przemówieniach swych, odpowiednio do indywidualnego usposobienia” kultury, środowiska, prorocy wyraŜali się według ówczesnych poglądów, mówili i przedstawiali obrazy zapoŜyczone z ówczesnych warunków; słowem byli oni dziećmi swego czasu i środowiska. JakŜeŜ więc moŜna zgodzić się z protestanckim ujmowaniem kwestii i przyjmować natchnienie literalne. Nadto zwaŜyć naleŜy, jako „bezwzględna prawdziwość Pisma Świętego rozumiana jest w tekście oryginalnym, nieskaŜonych odpisach i wiernych przekładach27. „Kościół rozumie i wie, Ŝe czas wyrył swe piętno na tekście i brzmieniu Biblii, Ŝe Ŝadna z obecnych jej postaci nie zawiera tekstu zupełnie identycznego z tekstem, jaki istniał w autografach28. ToteŜ wobec tekstów Biblii nie tylko dopuszczalna jest cała skala metod tzw. krytyki źródeł, znana filologom i historykom, ale Kościół sam ją propaguje, a wydziały teologiczne uprawiają ją systematycznie. 18 Ar 43, 44 19 Ar 42 20 Kr 67 21 MiW 8 22 MiW 13 23 Ar 51 24 Kr 45 25 MiW 16, 17 26 Ar II 27 ArW 280 28 Ar 83 Strona 15 IleŜ w tym mozołu. Na przykład w Księdze Jeremiasza (R. XXXVI) mamy opowiadanie o działalności literackiej tego proroka, tj. jako on po 20 latach nauczania podyktował Baruchowi dawne swe mowy, a gdy ta księga była spalona przez Joakima, Baruch pod dyktando Jeremiasza napisał drugą, w której „przydano mów daleko więcej, niźli pierwej było (36-62)29. JakŜe tu dojść tekstu pierwotnego? Albo innego rodzaju szkopuły przy Ezechielu, który działał w Babilonii w latach 594-570 przed Chrystusem, a którego księga prorocza jest „najtrudniejsza do zrozumienia". Bujna wyobraźnia, najŜywsze usposobienie, temperament, a w tekście „widzenia, alegorie, czynności symboliczne" – a tyle tego, iŜ niektórzy krytycy przypisują to wszystko chorobliwemu i nerwowemu usposobieniu proroka, mówiąc o paraliŜu, katalepsji, a nawet chorobie umysłowej. Za daleko zapędzają się, ale to pewne, Ŝe tekst hebrajski jest „znacznie skaŜony". śydom nie wolno było czytać początku i końca Ezechiela przed skończonym 30 rokiem Ŝycia30. PodobnieŜ Pieśni nad pieśniami nie pozwalali Rabini czytać przed skończonym 30 rokiem Ŝycia; a oto słowa Originesa w tej sprawie: „Oto moje zdanie i rada, którą daję kaŜdemu kto nie jest bezpieczny od napaści ciała i krwi, i kto nie wyrzekł się miłości charakteru materialnego, niech się powstrzyma całkowicie od czytania tej księgi i tego co w niej jest powiedziane31. Teraz zrozumieć nietrudno twierdzenie, Ŝe natchnienie pochodzące od Ducha świętego nie ujmowało autorom nic z indywidualności ich; obok takich Ŝywiołowych wybuchów dwóch co dopiero zacytowanych ksiąg, mamy arcyspokojne rady i prawidła „roztropności Ŝyciowej" w Przypowieściach, albo taki „zbiór uwag i refleksyj o szczęściu człowieka", jaki stanowią „słowa Koheleta", czyli Ecclesiastes, chociaŜ w „układzie tych rozwaŜań brak jest systematycznego porządku nie ma logicznego rozwoju myśli32. Nie sposób tu nie dotknąć faktu, jako niektóre miejsca Starego Zakonu wywołują zgorszenie. Naprzykład postępowanie niektórych sędziów lub Judyty. Ale „autor ksiąg Sędziów przedstawiał rzeczy jak one się miały w rzeczywistości, bynajmniej zaś ich nie pochwalał ... Pamiętać naleŜy, Ŝe nie wszystko, co mamy opowiedziane w Piśmie Świętym jest przez autorów biblijnych potwierdzone i pochwalone. .. Nie jest ona (Judyta) przedstawiona, jako całkowicie bezgrzeszna i niewinna33. ToteŜ w interpretacji Starego Zakonu przez Kościół chodzi nie o wszystek tekst. Kościół „autentyczną interpretację Biblii ścieśnia do rzeczy wiary i obyczajów, dotyczących rozbudowy doktryny chrześcijańskiej. Tylko do tych ustępów, które dotyczą dogmatu doktryny34. Jeszcze kilka wskazówek co do pentateuchu, gdyŜ z księgami MojŜeszowymi będziemy mieli z natury rzeczy najwięcej do czynienia. O księgach MojŜeszowych orzekła sama papieska Komisja Biblijna z 27-go czerwca 1906 roku co następuje: „MojŜesz niekoniecznie sam bezpośrednio ani praw przez siebie nadanych nie spisał, ani teŜ komuś dosłownie nie dyktował; owszem jest moŜliwe, Ŝe dzieło, przez się pomyślane, innemu zredagować polecił, tak jednak, Ŝe to uczyniono ściśle według myśli Jego, tak, iŜ MojŜesz je potem zaaprobował i pod swym imieniem ogłosił. Nie sprzeciwia się teŜ autentyczność pentateuchu, Ŝe MojŜesz uŜył do jego redakcji źródeł czy pisanych czy teŜ podań ustnych, i Ŝe pod wpływem natchnienia BoŜego takowe albo bez zmiany do swego dzieła wcielił, albo teŜ odpowiednio do swego celu skrócił lub uzupełnił. RównieŜ nie uchybia autentyczności pentateuchu ta okoliczność, jeŜeli po śmierci MojŜesza jakiś inny autor natchniony niektóre rzeczy dodał; jakoteŜ, Ŝe później z biegiem czasu zakradł się do tekstu szereg glos lub objaśnień, lub teŜ Ŝe 29 ArW 283, 284 30 ArW 333-336 31 ArW 244 32 ArW 227-245 33 ArW 92-170 34 MiW 16-17 Strona 16 przestarzałe formy i wyraŜenia odpowiednio zmodernizowano, a wreszcie Ŝe wiele błędnych lekcji połoŜyć naleŜy na karb późniejszych odpisów35. Pentateuch powstał pomiędzy wyjściem z Egiptu a. wejściem do Chanaanu. I „widoczne jest jako autor lepiej znał rzeczy egipskie, niŜ chananejskie, a zwłaszcza posiadał znajomość spraw z czasów Remeszydów. To co nazywamy prawem MojŜeszowym, zostało niezawodnie „ogłoszone przez MojŜesza ale niekoniecznie napisane". Być moŜe, Ŝe napisał „niektóre części pięcioksięgu dzisiejszego, a przede wszystkim księgę Deuteronomion lub przynajmniej jej część prawodawczą36. Ogólnie teŜ jest przyjęte przez krytyków, Ŝe pentateuch oprócz praw pochodzących niezawodnie od MojŜesza, zawiera takŜe prawdopodobnie prawa, które później powstały. Zresztą „pentateuch sam zawiera w sobie wskazówki, Ŝe niektóre jego części są późniejsze... Dzisiejszy tekst pentateuchu zawiera niejedną sprzeczność; mamy takŜe szereg anachronizmów. Nie da się takŜe zaprzeczyć, Ŝe w pentateuchu są szczegóły wskazujące na epokę późniejszą, niŜ MojŜesz37. A dalej dowiadujemy się od tegoŜ biblisty, jako „nikt nie twierdzi Ŝeby pentateuch w wiekowym swym pochodzie ku nam nie uległ niejednej zmianie i przekształceniu". IleŜ w nim prawa świeckiego, zmiennego, „stosownie do miejsca i czasu". ToteŜ „nieraz zapewne wstawiano nowe przepisy, nie wykreślając starych38. Tak tedy sam Kościół uprawiał i uprawia rozległe dociekania krytyczne, składające się na ogrom biblistyki. Trafnie zaś określił sprawę tę polski biblista: „Kto tylko czyta Pismo Święte, a nie przykłada się, aby zrozumieć dokładnie, co przeczytał, aby wyjaśnić róŜne trudności, ten podobny jest do astronoma, któryby chciał badać niebo tylko gołym okiem39. „W dziedzinie Starego Testamentu wiele jest jeszcze spraw niewyjaśnionych i zagadnień zawiłych, co do których nie tylko między katolickimi i radykalnymi, ale nawet wśród katolickich biblistów panuje wielka rozbieŜność poglądów. Dotychczasowe orzeczenia papieskiej Komisji Biblijnej zaledwie w części je usunęły, a niektóre dały nawet powód do nowych dyskusji. Następnie, w katolickiej literaturze biblijnej nie mamy dotychczas opracowanych wszystkich Ksiąg Św. Starego Testamentu w sposób monograficzny i odpowiednio do wymagań dzisiejszej biblistyki40. II. POMIĘDZY MONOLATRIĄ A MONOTEIZMEM Nie o religii Ŝydowskiej w dawnej Palestynie mówić trzeba, lecz o Ŝydowskich religiach. Było ich trzy: monoteizm (religia objawiona), monolatrią i politeizm. Potem przybyła kabalistyka i wreszcie hasydyzm. Razem tedy jest religii Ŝydowskich pięć. Politeizm nie stanowił własnego wytworu myśli Ŝydowskiej, bywał tylko przejmowany od obcych i ostatecznie zanikł w pierwszym wieku przed Chrystusem. Nie naleŜy tedy wielobóstwo do cywilizacji Ŝydowskiej i dlatego ograniczam się do roztrząsania religii czterech. Wszyscy godzą się na to, Ŝe śydzi wcześnie wypaczyli właściwy monoteizm, ale panuje odraza do wyrazu monolatria; rozprawiają tedy bibliści o monoteizmie ścisłym i nieścisłym. AleŜ aut-aut! „Nieścisły" nie jest wogóle monoteizmem! IleŜ cierpi ścisłość naukowa na braku ścisłego wyrazownictwa! Monoteizm „nieścisły" jest po prostu monolatrią. Dobrze będzie przywrócić to oznaczenie, uŜyte w polskim piśmiennictwie juŜ w roku 1902 przez Juliana Święcickego41, a przyjęte przez niego z nauki francuskiej. Bóg prawdziwy musi być uniwersalnym; nie ma Go przeto w religiach ni lokalnych ni plemiennych. Badania prymitywów stwierdziły, jako na początku panował wszędzie monoteizm; lecz faktem jest, Ŝe nigdzie nie trwał długo, wyradzając się w monolatrię. Nikt nie zaprzeczał, ani nie zaprzecza, Ŝe wśród śydów 35 MiS 397-398 36 Kr 97 37 MiS 358, 383, 392. 38 MiS 394, 396 39 Kr 30 40 ArW ...... V 41 „Historia literatury Ŝydowskiej" tom I, część I, strona 95 i kilkakrotnie dalej. Warszawa — 1902. (Myli się Te 69, jakoby Delitsch uŜył był pierwszy tego wyraŜenia) Strona 17 monoteizm istniał, Ŝe w Palestynie bywali śydzi, będący monoteistami. Chodzi o to, czy monoteizm był regułą? A to pytanie rozstrzygają teksty biblijne jak najwyraźniej. Wszystkie ludy semickie oznaczały bóstwo ogólną nazwą EL, ILU, IL, bardzo staroŜytną nazwą, tkwiącą w najstarszych pokładach języka prasemickiego42. Wskazówką sama nazwa Babilonu – Bab – el, tj. Brama Boga. U Arabów imiona własne są takie same, jak w pentateuchu, a podobne sięgają w Babilonii epoki Abrahama; powtarzają się zaś zwłaszcza w czasach mojŜeszowych i występują mniej więcej równocześnie w południowej Arabii. Wiemy, Ŝe MojŜesz mieszkał wśród Arabów przez 40 lat i Ŝe znaczny wpływ na niego wywarł jego teść, Jetro-Reguel kapłan medynicki. Imiona te stanowią całe zdania, zazwyczaj wyraŜając coś o Bogu. „JeŜelibyśmy więc setki tych imion rozebrali i traktowali jako zdania, otrzymalibyśmy cały traktat o Bogu i Jego przymiotach". Do wszystkich zaś tych imion wchodzi pierwiastek EL, z czego wysnuła nauka wniosek, jako u wszystkich ludów semickich w czasach pierwotnych czczony był Bóg pod nazwą EL. A podobieństwo imion stwierdzić łatwo w księgach Exodus i Numeri, gdzie teŜ są świadectwa stosunków z Arabami, a z niektórymi plemionami arabskimi stwierdzone pokrewieństwo43. Protoplaści Izraelitów Habiri nazywali teŜ swoje bóstwo... eloch" bez Ŝadnej specjalnej nazwy, a taką cześć Boga bez nazwy moŜna przyjąć za dowód monoteizmu. Chrześcijaństwo nie nadaje Bogu Ŝadnej nazwy; owe zaś 99 nazw muzułmańskich oznaczają przymioty Boskie. Babilońskie pojęcia wiadome były oczywiście druŜynie Abrahama, koczującej po południowo-zachodniej, a stepowej krainie Mezopotamii. A obok tego atoli w centrum jego koczowisk, w chaldejskim Ur (El-Mugheir) na prawym brzegu rzeki Eufratu, niedaleko juŜ zatoki Perskiej, czczono księŜyc i przypuszcza się, Ŝe Abraham równieŜ wyznawał ten kult lokalny, o czym tradycja trwała długo, skoro jeszcze Jozue daje jej świadectwo44. Czy nie ograniczało się to jednakŜe do tego, co przechowało się w Judaiźmie przez wszystkie wieki i co przyjął takŜe Islam, nie oddając księŜycowi wcale czci boskiej? Zacznijmy od Abrahama. W poprzednim pokoleniu hyperkrytyka zaprzeczała herosom praszczurów istnienia osobowego. Salomon Reinach, głośny swego czasu autor „Orpheusa" uwaŜał Abrahama za postać mityczną, jakąś emanację pojęciową nieba gwiaździstego. Obecnie Abraham Ŝyje w nauce jako człowiek „z mięsa i kości". W księdze Jozuego czytamy, jako przodkowie Abrahama słuŜyli „Bogom cudzym"; uŜycie liczby mnogiej wskazuje politeizm. Ojciec Abrahama, Tare, mieszkał w Ur i stamtąd ruszył na południe, dochodząc do krainy Haranu45. Tak samo „Haran" nazywał się najmłodszy syn Tatego, ojciec Lota. Tam ród ten doszedł do zamoŜności; „nabyli dusze" (zapewne niewolników). Abraham ruszył dalej na południe, do ziemi Chananejskiej46. Stwierdzono w księdze Judyty, Ŝe owi przodkowie byli w Mezopotamii bałwochwalcami i dodano, Ŝe wywędrowali, poniewaŜ przyjęli wiarę w jednego Boga47. Byłaby to tedy emigracja religijna, dla utrzymania monoteizmu. Lecz nie dla czci Elch. W Babilonii znane było takŜe imię Jahu, względnie Jahwe, lecz nie znamy tam ani jednego Boga o nazwie podobnej48. RównieŜ tedy moŜna domyślić się w tym monoteizmu. Hebrajczykom znana była przed MojŜeszem forma Jah, Jahu49. Wymawianie Jehowa na pewno nie jest prawdziwe. W Elephantynie egipskiej w V wieku przed Chrystusem wymawiano Jahu. Nowsi semitologowie piszą: Hahweh. Zdajemy sobie z tego sprawę, lecz zapewne nie wyrugujemy juŜ brzmienia potocznego Jehowa50. 42 ArK 90 43 MiS 308-311 44 ArM 73 45 Gen XI — 27, 28, 31 46 Gen XII 47 Jos XXIV 48 48 ArM — 47 49 ArM — 48 50 ArM — 192 Strona 18 Czasów Abrahamowych nie umiemy jeszcze oznaczyć ściśle, gdyŜ między datami tekstu hebrajskiego a Septuagintą zachodzi róŜnica niemal trzystu lat. W roku 1908 oznaczono wyjście Abrahamas z Ur na około 2046 przed Chrystusem, oczywiście w przybliŜeniu51. Przenosząc się daleko na południe, pozostali towarzysze Abrahama i potomkowie ich w kręgu cywilizacji babilońskiej, do którego naleŜała Palestyna, chociaŜ politycznie podlegała Egiptowi52. I tam takŜe wszystkim okolicznym ludom znaną była nazwa, którą wyraŜano następnie czteroma literami IHWH53. W pięcioksięgu, który powstał po wyjściu z Egiptu, a przed wejściem do Palestyny, natrafiamy atoli na szczególniejsze uŜywanie obu tych wyrazów. Wspomnijmy epokowe odkrycie biblistyki, dokonane przez Jana Astrua, nawróconego kalwina, lekarza nadwornego Augusta II Sasa, a który licząc juŜ 70 lat, wieku swego, wydał w roku 1753 w Brukseli dzieło o źródłach pantateuchu „Conjectures”. Zwrócił uwagę na odrębność tych ustępów pięcioksięgu, w których Bóg nazywany jest Jahwe, od tych, gdzie zwan jest Elohim. Dalsze rozstrząsania sprawy pozwalają stwierdzić, jako „Jahwe" kładzie biblia wyłącznie w usta Izraelitów, a ilekroć mówią o Bogu do pogan, czy teŜ ci Go wzywają, to zawsze dzieje się to pod imieniem Elohim54. Stoimy wobec szeregu zagadek. śydzi tedy przyjąwszy nazwę Jahwe, zatracili tradycję wyrazownictwa EL i osądzili, Ŝe to jest pogańskie? Nie przybywał do Egiptu Abraham, ani później Jakub, politeistą; lecz czy monoteista, czy teŜ tylko monolatrystą? Kupni niewolnicy, kupowani zewsząd i gdziekolwiek, przynosili z sobą kulty bogów lokalnych swych stron rodzinnych. Przyjąć naleŜy, Ŝe w orszaku Abrahama były wierzenia rozmaite, jakkolwiek sam Abraham mógł być monoteistą. PodobnieŜ w licznej gromadzie Jakuba, który samych rodowców swych miał z sobą siedemdziesiąt osób55. W drodze w Betel (gdzie wystawił ołtarz) kaŜe domownikom swym wydać sobie wszystkie bałwanki, jakie tedy wozili z sobą i zakopał je56. Miejmy na uwadze, Ŝe monoteizm wymaga wyŜszego poziomu umysłowego; nawet objawiony mógł był zatracać się. Wiemy, Ŝe Izraelici przyswajali sobie kulty egipskie, a w Egipcie przy ogólnym politeiźmie nie brakło równieŜ na szczytach społecznych monoteizmu. Monolatria zaś moŜe być dwojakiej genezy; moŜe być skaŜonym monoteizmem, który nie i upadł aŜ do politeizmu, lub teŜ udoskonalonym politeizmem. który nie zdąŜył wznieść się do monoteizmu. Tkwią jednak w monolatrii zasadniczo pierwiastki raczej politeistyczne, niŜ monoteistyczne. Skoro bowiem kraj jakiś czy lud (lokalny lub plemienny) twierdzi, Ŝe posiada swego osobnego Boga, jedynego, uznaje tym samym istnienie innych bogów u innych ludów. Słowem: nie moŜe być monolatrii bez ustroju politeistycznego. JeŜeli lud monolatryczny nawiąŜe stosunki z innymi równieŜ monolatrycznymi, otwiera się tym samym droga do politeizmu. O ile z sobą wojują, nie dadzą czci obcemu Bogu, bo to ich wróg; lecz w poŜyciu wzajemnym, pokojowym, czci się często wzajemnie bogów zaprzyjaźnionych. Nastrój politeistyczny staje się czymś nieuniknionym. Tym się teŜ tłumaczy, Ŝe u śydów „gwałtowny pociąg do bałwochwalstwa" jest przez historię stwierdzony57. Ze wszystkich studiów biblistycznych jest rzeczą widoczną, Ŝe monoteizm utkwił w umysłach najwybitniejszych, ..... rozszczepił się na dwa obozy: którzy nie pogrąŜyli się w politeiźmie bogów lokalnych, 51 ArM 197 w nocie 197. 52 52 Mis — 20. 53 ArM — 34, 38 54 MiS — 364-378. 55 Deut X. 22 56 Gen XXXV 2, 4; Ex I 5 57 Te — 255 Strona 19 popadli w monolatrię plemienną. Wyraz Jehowa stał się imieniem własnym, nazwą szczegółową Ŝydowskiego bóstwa plemiennego. I stał się Jehowa podobny do wszelkich bogów, czy lokalnych czy plemiennych w tym, iŜ od tego był bogiem, by wyznawców swych popierać w walkach z innymi; tego tedy, Ŝeby był nieprzyjacielem wielu ludów, choćby wszystkich, dla przyjaźni jednego. Tkwiło w tym kategoryczne zaprzeczenie uniwersalizmu religijnego, a bez niego nie ma wiary w Boga, nie ma monoteizmu. Zaczynając od początku, stwierdzamy, jako ze styczności z Babilonem wynieśli śydzi tydzień siedmiodniowy, tudzieŜ angelologię, a takŜe pewne wiadomości astronomiczne i astrologiczne. Angelologia przeszła takŜe do Persów58. Być moŜe, Ŝe dwoistość angelologii (anioły i szatany) wyszła z irańskiej teorii dualistycznej, później zaś od śydów do chrześcijan. śydzi rozwinęli ją wielce, ale w czasach nowoŜytnych zaniedbali. Natomiast uczyniwszy dzień siódmy tygodnia dniem świątecznym, zrobili z teorii szabatu osobną rozległą naukę, pielęgnowaną zawsze i chętnie. Od nich przeszedł cotygodniowy dzień wypoczynkowy do chrześcijan i muzułmanów. Trzeba w tym uznać zasługę cywilizacyjną najwyŜszej miary. W Babilonii podlegali kodeksowi Hammurabbiego. Starszy on jest od MojŜesza o kilkaset lat, przynajmniej o 500. WyraŜano przypuszczenie, Ŝe prawdopodobnie biblijny Amrefel, współczesny Abrahama, oznacza właśnie wielkiego babilońskiego władcę i prawodawcę59. Lecz wypada cofnąć sobie kodyfikację babilońską jeszcze bardziej o kilka pokoleń wstecz, skoro kodeks ten miał czas zaryć się w Hebreów, a wszakŜe juŜ ojciec Abrahama emigrował. Wryło się prawo babilońskie głęboko, skoro są tak liczne analogie między Pismem Świętym, a kodeksem Hammurabbiego, aŜ w okresie patriarchów „prawo małŜeńskie Hammurabbiego jest ściśle przestrzegane"60. MoŜna to krok po kroku stwierdzić na całym przebiegu stosunków między Abrahamem, Sarą i Hagarą z Izraelem; kaŜdy szczegół tych dramatycznych wydarzeń wyniknął z zastosowania przepisów Kodeksu Hammurabbiego61. Głód zapędził głodujących Izraelitów dwa razy do Egiptu, za Abrahama i za Jakuba. Droga wiodła przez ziemie pobratymców arabskich. Czy od nich nabrali, czy teŜ sami juŜ przed tym mieli obyczaj, Ŝeby ustawiać kamienie bóstwu na siedzibę? Powszechne to nie tylko u wszystkich ludów arabskich, lecz właściwe jest takŜe niektórym innym Semitom. Np. Kybele syryjska (sprowadzona do Rzymu) była zmaterializowana w świętym kamieniu. W osiem wieków później ograniczył Mahomet ten kult kamieni sakralnych do jednego jedynego: do Kaaby w Mekce. Izraelici i przed MojŜeszem i po nim ustawiają takŜe kamienie Jehowie, o czym są wzmianki w Pięcioksięgu. Nie wolno ociosywać takiego kamienia, a sakralizuje się go, polewając oliwą; będzie on Domem BoŜym62. Z monolatrią przeszli śydzi do Egiptu, gdzie podlegli nowym wpływom. W Biblii są liczne wzmianki o czci bogów egipskich, co śledzić moŜna od Jozuego do Ezechiela63. Znać wpływy egipskie na instytucjach, na urządzeniach społecznych i w kulcie religijnym. Sama arka przymierza podobna była do skrzyń (naos), w których noszono bóstwa egipskie; sposób teŜ noszenia jej, jaki był przepisany w prawodawstwie mojŜeszowym, jest taki sam, jaki moŜna oglądać na obrazach egipskich. Przybytek przymierza podobny pod względem rozkładu był do świątyń egipskich, róŜnice zaś wyjaśnić moŜna warunkami Ŝycia osiadłego w Egipcie, a koczowniczego Hebreów. Naramiennik Aarona, jak równieŜ strój kapłański, były podobne do egipskich; przepisy dla kapłanów o goleniu, powstrzymywania się od picia wina, obowiązywały równieŜ kapłanów egipskich. Niektóre ceremonie kultu, jak np. ofiara kadzidła, ofiara gołębi, bardzo przypominają podobne ofiary u Egipcjan64 58 Brak przypisu 59 Mi S — 297-298 60 Mi S — 346, 347, 349, 356 61 MiS — 319-321 62 Geh XXVIII; 18, 22; XXXI — 30 63 63 Jos XXIV 14, Ezech XX 7-10 i XXIII 3, 19; ArM 68, 69 64 ArW 37 Strona 20 Palestyńskie prawo agrarne przejęto z Egiptu; ziemia nie jest własnością prywatną, lecz stanowi dziedziczną uŜywalność, pozostając w teorii własnością publiczną (króla, świątyni). Z Egiptu wyniesiono pewną drobnostkę, mianowicie pejsy. Ten rodzaj uczesania przysługiwał tylko kapłanom, tudzieŜ osobom urodzonym w pałacu królewskim. Zwykła to rzecz naśladować strój osób stanu wyŜszego, nawet jak najwyŜszego; śydzi ograniczyli się tu do fryzury. Pozostaje to w związku z nazywaniem Izraela narodem kapłańskim, królewskim. Pejsy przetrwały niemal do naszych czasów u śydów „wschodnich", ceniących tę dekorację królewiczowską, zwłaszcza w Polsce. Spotkać ją takŜe moŜna w niektórych krajach Azji Centralnej, obok innych przeŜytków cywilizacji staroegipskiej, przechowywanych tam dotychczas (przede wszystkim w Kandzucie); ale tam przysługują tylko osobom sfer najwyŜszych. Dotychczas jest to w uŜyciu u śydów marokańskich. Mamy wiadomość z Marokka francuskiego, Ŝe „icki" (nowader) spływają im aŜ na barki65. PodobnieŜ u resztek Beduinów egipskich warkoczyki męskie spadają przez policzki aŜ do grzbietu66. Beduini przybywali do Egiptu od VII w.; jeszcze około r. 1930 liczono w Dolinie Nilu 22,000 zdatnych do broni Beduinów67. Wielki podróŜnik generał Grąbczewski, zapisał jako brat chana kandzuckiego ma „misternie zaplecione pejsy"68. Niemiecki podróŜnik notuje, jako na dzisiejszym szlaku karawanowym z Egiptu do Eufratu kobiety arabskie noszą loki spuszczone po obu policzkach69. Pejsy stanowią tedy ślad ekspansji cywilizacji egipskiej. Pejsy noszono na wzór kapłanów egipskich i orzeczono, Ŝe cały lud izraelski jest kapłańskim, świętym70. Wobec praw egipskich były pejsy uzurpacją niczym nie usprawiedliwioną. Przyczyniało to jeszcze bardziej niechęci przeciwko Izraelowi. Sami przyznają, Ŝe Egipcjanie brzydzili się nimi, jako pasterzami bydła i nie mogą z nimi „jeść chleba"71, a ci pogardzeni ludzie niskiej kondycji śmią nosić oznakę królewskości. JuŜ to samo wystarczało, Ŝeby ich wygnać z Egiptu. Bibliści twierdzą, Ŝe śydzi przyswoili sobie obrzezanie w Egipcie. Było ono jednak przyjętym w całej Azji zachodniej i u wszystkich Arabów; jest to cecha semicka. Nie mniej przeto nie da się udowodnić, Ŝe Hebreowie nie stanowili wyjątku i Ŝe dopiero w Egipcie zdecydowali się. JeŜeli prawdą jest, Ŝe obrzezanie obowiązywało tylko kapłanów i wojowników egipskich, pochodziłoby równieŜ z pychy, Ŝeby się wywyŜszyć. Wiadomość o obrzezaniu Abrahama i Izraela umieszczona jest w pierwszej księdze MojŜeszowej daleko po opisie pobytu patriarchy w Egipcie, lecz to nie dowodzi niczego wobec chaotyczności w układzie Ksiąg. Tam juŜ znajdujemy przepis, jako ma być obrzezany takŜe kaŜdy męŜczyzna, kupiony za pieniądze od jakiegokolwiek cudzoziemca72. Daje da myślenia fakt, Ŝe wyszedłszy z Egiptu, zaniechano obrzezania, i Ŝe Josue musiał zmuszać do tego groźbą, Ŝe inaczej nie wnijdą do Ziemi Obiecanej. Zarzucono obrzezanie skoro tylko wyszli z Egiptu. Całe pokolenie zrodzone w wędrówce po pustyni, nie było obrzezane. A działo się to, kiedy MojŜesz dowodził Izraelem, w pięcioksięgu zaś nie ma wzmianki o tym zaniedbaniu. Bądź co bądź dopiero z Księgi Josuego dowiadujemy się, Ŝe Izrael nie jest obrzezany. Stare pokolenie juŜ wymarło; zaznaczono kilka razy, Ŝe nie wszedł do Palestyny nikt z tych, którzy wyszli z Egiptu; a nowe pokolenie zrodzone na pustyni, poddaje się operacji dopiero pod Jerychem. Dokonywano jej tedy nie tylko na dzieciach, lecz tym razem głównie na dorosłych, do 40 roku Ŝycia73. Jak wobec tego zrozumieć wydany na pustyni przez MojŜesza nakaz, Ŝe nawet „kupiony sługa" (niewolnik) ma być obrzezany i kaŜdy przechodzień, chcący, Ŝeby go w Paschę dopuścić do stołu?74. Czy nakaz, Ŝe syn ma być obrzezany ósmego 65 Bz 296 66 Kl 90 67 TamŜe 50 68 Gb II 101 69 Kl 77 70 Później w Ex XIX 6: „Będziecie mi królestwem kapłańskim i narodem świętym" 71 Gen XLII 32 i XLVI 34 72 Gen XVII 10-13, 23-27 73 Jos V 2, 3, 5, 7. 40 lat koczowania na pustyni. 74 Ex XII 44-48