Strona 1 MAŁA ENCYKLOPEDIA KULTURY ANTYCZNEJ Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1990 Wydanie V Strona 2 Jednotomowe wydanie Małej encyklopedii kultury antycznej oparte zostało na wydaniu dwutomowym (tom I wyd. w 1958 r., tom II w 1962 r.), podjętym i -opracowanym z inicjatywy i pod redakcją Kazimierza Kumanieckiego, Kazimierza Michałowskiego i Lidii Winniczuk. W wydaniu jednotomowym (1966 r.) wprowadzono zmiany i uwagi, które postulowali recenzenci, a mianowicie: w zakresie wojskowości, realiów życia codziennego, malarstwa - Zbigniew Borkowski, w zakresie prawa - Cezary Kunderewicz, literatura greckiej - Jerzy Łanowski, sztuki antycznej - Elżbieta Makowiecka, filozofii - Władysław Seńko, literatury rzymskiej - Irena Kazik-Zawadzka, historii Grecji i Rzymu - Tadeusz Zawadzki. Ponadto hasła tomu drugiego dostosowano do uwag recenzentki tego tomu, Lidii Winniczuk. Jedną z poważniejszych zmian, których dokonano w wydaniu jednotomowym, jest zmniejszenie ilości haseł wskutek usunięcia szeregu drobnych artykułów z dziedziny rzeźby, malarstwa a także literatury i historii. Artykuły te, dotyczące prawie nieznanych imion, nie miały żadnego znaczenia dla odbiorców Encyklopedii, stanowiąc tym samym zbyteczny balast. Usunięcie tego typu informacji pozwoliło na powiększenie objętości artykułów wymagających rozszerzenia. W zasadzie nie uzupełniano materiału Encyklopedii nowymi hasłami poza nielicznymi, których wprowadzenie było konieczne. Rozszerzono natomiast siatkę odnośników i odsyłaczy, uwzględniając różnorodne formy pisowni imion i nazw. Zakres i zasięg Encyklopedii pozostał więc ten sam. Znajdzie w niej czytelnik materiały dotyczące geografii i etnografii, historii politycznej, kultury materialnej, historii literatury, nauki i myśli filozoficznej, historii sztuki, prawa, mitologii i religii starożytnej Grecji i Rzymu starożytnego. Zasięg czasowy określają, z jednej strony najdawniejsze dzieje ludów zamieszkujących wybrzeża Morza Śródziemnego, z drugiej - wiek V nowej ery, tradycyjnie uznawany za końcowy ery starożytnej. Zasięg terytorialny ograniczono w zasadzie do świata śródziemnomorskiego, wykraczając na Wschód, na Północ i na Południe tylko wtedy, gdy staje się to konieczne dla pełniejszego obrazu kultury grecko-rzymskiej i dziejów grecko- rzymskiego oręża. Znajdą więc czytelnicy obok wiadomości dotyczących ludów zamieszkujących Grecję i Italię również informacje o tym, co wiedzieli starożytni o ludach słowiańskich, germańskich i celtyckich zamieszkujących w starożytności Europę wschodnią i środkową, Bałkany, Galię i Brytanię, o ludach Małej Azji i Bliskiego Wschodu, o mieszkańcach Egiptu, Etiopii i północnych wybrzeży Afryki. Pewna część materiału Encyklopedii wykracza poza te ramy. Są to wiadomości poświęcone recepcji antyku grecko-rzymskiego w literaturze i nauce polskiej. Podano więc - w wyborze - wiadomości biograficzne o pisarzach i poetach polsko-łacińskich epoki humanizmu oraz o twórcach filologii klasycznej w Polsce i tłumaczach dzieł starożytnych. Wreszcie nieliczną grupę stanowią artykuły poświęcone pisarzom bizantyńskim i wczesnośredniowiecznym, których dzieła stanowią źródłowe przyczynki do wiedzy o starożytności. Treść Encyklopedii uzupełnia wybór najbardziej znanych łacińskich i greckich przysłów i sentencji. Strona 3 Scharakteryzowany powyżej materiał został ujęty w hasłach ułożonych w porządku alfabetycznym. Przyjęto tu zasadę grupowania haseł wielowyrazowych pod pierwszym wyrazem, np.: nomoteci non liquet non multa... non omnis... non plus ultra Nonae W wielu przypadkach po wyrazie hasłowym następuje część ujęta w nawias. Zawiera ona objaśnienia etymologiczne albo oryginalną lub uboczną formę imienia. Niektóre hasła obejmują objaśnienia kilku znaczeń. Dla oddzielenia ich ujęto poszczególne artykuły w punkty oznaczone kolejną numeracją, w hasłach biograficznych poszczególne biogramy ułożono w kolejności chronologicznej. W przypadku homonimów geograficzno-osobowych podano oddzielnie hasło geograficzne i oddzielnie osobowe (np. Nili, Nil2). Stosowany do oznaczania informacji z zakresu mitologii kwalifikator skrótowy mit. odnosi się do punktu, który poprzedza. Używany na początku artykułu odnosi się do wszystkich punktów. Hasła mogą wystąpić w trojakiej formie: spolszczonej, oryginalnej lub w transkrypcji.. Formy spolszczonej użyto przy imionach, nazwach i terminach przyswojonych językowi polskiemu (Cezar, Cyceron, Meander, Teodozjusz, obol, mina), zastosowano przy tym odsyłacze od form oryginalnych lub transkrybowanych. W innych przypadkach hasła występują w formie oryginalnej (łacińskie) lub transkrybowanej (greckie). Przyjęto następujące zasady transkrypcji alfabetu greckiego: 1) dwugłoski ai, ei, 01 są transkrybowane przez aj, ej, oj. 2) nagłosowe i występujące przed samogłoską jest również transkrybowane przez j. 3) samogłoski T), <n są transkrybowane (poza wyrazem hasłowym) przez e, ó. 4) spółgłoski (,, t,, q> są transkrybowane przez z, ks, f. W wyrazach i nazwach greckich oznaczone zostały miejsca akcentu znakiem nad akcentowaną samogłoską. WYKAZ SKRÓTÓW arab. - arabski archit. - architektura celt. - celtycki demin. - deininutivum, zdrobniale dom. - domyślnie dop. - dopełniacz dosł. - dosłownie egip. - egipski fen. - fenicki franc. - francuski Strona 4 gema. - germański gr. - grecki gram. - gramatyczny l.mn. - liczba mnoga l.p. - liczba pojedyncza tac. - łaciński m.in. - między innymi med. - medium, strona -medialna mit. - mitologia, mityczny n.e. - nasze) ery niem. - niemiecki n.p.m. - nad poziomem morza ok. - około osk. - oskijski p.n.e. - przed naszą erą pocz. - początek poi. - polski pot. - połowa por. - porównaj r. - rok syr. - syryjski tur. - turecki urn. - umarł ur. - urodzony w. - wiek wg - według wł., włos. - włoski zob. - zobacz. A a.u.c. skrót łac. ab Urbe condita lub A.U.C. skrót anno Urbis conditae (dosł. od założenia miasta), na oznaczenie ery liczonej od założenia miasta (Rzymu). Datę tego faktu na Strona 5 podstawie chronologii rzymskich erudytów (Warron) przyjmuje się na r. 753 p.n.e. Oznaczenia używano tylko w literaturze, w życiu potocznym liczono czas wg konsulów. ab ovo {lać. dosł. od jajka) powiedzenie używane przysłowiowo w znaczeniu: od samego początku. Wg jednych wyjaśnień wiąże się ono ze zwyczajem podawania na ucztach jaj na pierwsze danie (ab ovo usgue ad mala); wg innych tłumaczeń chodzi o jajo Ledy, z którego narodziła się Helena, przyczyna wojny trojańskiej. Aba córka tyrana Cylicji Zenofanesa, panowała w cylickim mieście Olbe w drugiej poł. I w. p.n.e. abacus zob. abakus. Abaj starożytne miasto w Fokidzie, nad rzeką Kefisos, słynne z wyroczni i świątyni Apollina. Zniszczone w czasie wojen perskich i wojny świętej. Zachowały się ruiny świątyni Apollina. abaks zob. abakus. abakus (łac. abacus, gr. dbaks) 1. stół prostokątny z blatem marmurowym lub metalowym do ustawiania cennych naczyń. 2. górna część kapitelu kolumny, mająca kształt kwadratowej płyty. 3. przyrząd do liczenia zwany tabliczką Pitagorasa (mensa Pythagored), 4. stolik do gier. Abantiades potomkowie Abasa: Akrisios i Per-seusz. Abantowie (Abantes) starożytny szczep grecki zamieszkujący Eubeję. A. pierwotnie zajmowali Chalkidę i Eretrię. Wg Herodota część Abantów osiedliła się w Azji Mn. Nazwę szczepu wyprowadzono od miasta Abaj (zob.). Herosem-epo-nimem Abantów był Abas (zob.). Abaris 1. wg mniemania Greków z pochodzenia Hyperborejczyk, żyjący prawdopodobnie w VI w. p.n.e., uważany za proroka i cudotwórcę. 2. mit. żołnierz z armii Tumusa, króla Rutulów, zabity przez Trojańczyka Euryalosa, występujący w Eneidzie Wergiliusza (IX. 344). 3. mit. towarzysz króla trackiego Fineusa, zabity przez Perseusza (Owidiusz, Metamorfozy V, 86). Abas mit. król Argos, heros-eponim szczepu Abantów, syn Linkeusa i Hypermestry, ojciec Akrisiosa i Projtosa, dziad Danae, pradziad Perseusza. Zob. Akrisios. Abdera 1. miasto w Tracji, położone między ujściem rzeki Nestos a jeziorem Bistonis, założone ok. r. 656. Wg legendy A. miał założyć Herakles na cześć swego ulubieńca Abderosa. Historycy wymieniają jako założyciela miasta Timesiosa z Klazomenaj. A. była ojczyzną słynnych filozofów: Leukipposa, Demokryta, Protagorasa i Anaksagorasa oraz poety Nikaj-netosa. Mimo to określenie "abderyta" było w starożytności synonimem głupca i tępaka. 2. miasto na południowym wybrzeżu Hiszpanii, założone przez Fenicjan, znane za czasów rzymskich z połowu tuńczyków. abdicatio łac. 1. w terminologii rzymskiej oznacza dobrowolne wyrzeczenie się czegoś, np. spadku, wolności, przynależności do swego rodu. W prawie publicznym używano terminu a. na oznaczenie złożenia urzędu (z chwilą upływu kadencji lub przed jej upływem). 2. w prawie greckim a. oznaczała wyrzeczenie się nieposłusznego syna przez ojca (apokeryksis). Abila, Abyla mons zob. Heraklesa słupy, Kalpe. Strona 6 Abisares książę indyjski, władca tzw. Orejoj Indoj, krainy położonej na północ od państwa Porosa (zob.), z którym zawarł przymierze, aby walczyć przeciw Aleksandrowi W. Pokonany Aborigenowie 10 Achajmenes przez Aleksandra oddal mu hołd, dzięki czemu pozostał na tronie. Aborigenowie (Aborigines) mityczny szczep zamieszkujący środkową Italię. Nazwa pojawia się po raz pierwszy u tragika greckiego Likofrona (IV w. p.n.e.) oraz u Katona Starszego. Abradatas znany z Cyropedii Ksenofonta książę perskiej Suzjany; walczył najpierw po stronie króla mcdyjskiego przeciw Cyrusowi Starszemu, później przeszedł na jego stronę za namową swej żony Pantei; zginął w bitwie z wojskami króla Lidii, Krezusa, w r. 547. Abraksas (Abrwcas, także Abrasax) wg gnos-tyka Basilejdesa (II w. n.e.) - najwyższy byt. Jego wizerunki, w postaci człowieka z głową koguta i wężami zamiast nóg, ryto na kamieniach w kształcie gemm i używano jako amuletów. Abrasax zob. Abraksas. Abraxas zob. Abraksas. Abrek 1. A. Andrzej (urn. w r. 1656) profesor retoryki i poetyki w Akademii Zamojskiej, uprawiał okolicznościową poezję łacińską 2. A. Andrzej, syn poprzedniego, teolog, również profesor i rektor Akademii Zamojskiej, autor kilku łacińskich panegiryków, mów gratulacyjnych i pochwalnych. Abronius zob. Arbronius. Absyrtos zob. Apsyrtos. Abydos 1. nazwa grecka starożytnego miasta egipskiego Abdżu, głównego miejsca kultu Ozy-rysa, ze słynną świątynią tego boga wzniesioną za panowania dwóch pierwszych dynastii (IV/ni tysiąclecie p.n.e.) w środku wielkiej nekropolis. Świątynię, przebudowaną w 1300- 1233 r. p.n.e. w czasach faraonów Setosa I i Ramzesa II, odkopał w r. 1859 Mariette. Wyróżniała się ona spośród innych sanktuariów egipskich podziałem na 7 kaplic; trzy z lewej były poświęcone trójcy ozyriańskiej: Ozyrysowi, Izydzie i Horu-sowi, środkowa Amonowi z Teb, dwie po prawej Ptahowi memfickiemu i Re heliopolitańskiemu, ostatnia zaś ubóstwionemu Setosowi. Świetność A., gdzie każdy ze średniozamożnych Egipcjan pragnął posiadać swą stelę grobową, przetrwała aż do epoki schyłkowej (ok. VI w. p.n.e.). Do najsłynniejszych budowli sepulkralnych tego typu należy zaliczyć cenotaf faraona Setosa I (XIX dyn.). W epoce późnoptolemejskiej A. stanowiło już tylko nic nie znaczącą wioskę z wyrocznią boga Besa, o której wzmianki znajdują się jeszcze w r. 360 (Ammianus Mareellinus). 2. w Mizji (dziś Avido), miasto starożytnej Troady nad Hellespontem, kolonia Miletu założona w VII w. p.n.e. W A. miał być przerzucony most dla przemarszu wojsk perskich Kserk-sesa do Europy w r. 480 p.n.e. Miasto, związane przymierzem z Atenami, dzieliło ich losy. Po wojnie peloponeskiej została Strona 7 tam osadzona załoga wojsk spartańskich. Z A. łączy się legenda o Helle, Hero i Leandrze (zob.). Acca Lareotia mit. bogini rzymska, której coroczne święto Larentalia obchodzono 23 grudnia. Wg jednych źródeł miała być ona matką Larów, inne identyfikowały ją z żoną pasterza Faustulusa, która wyratowała i wykarmiła Romulusa i Remusa. accessio łac. w prawie rzymskim pierwotny sposób nabycia własności wskutek przyłączenia rzeczy ubocznej do rzeczy głównej będącej już własnością nabywcy. Tak np. wzniesiony na cudzym gruncie budynek staje się własnością właściciela gruntu. Accius zob. Akcjusz. acciamatio łac. okrzyk wyrażający uznanie, radość, powinszowanie itd., połączony zwykle z oklaskami, np. przy zaślubinach: Talassio lub 10 Hymen Hymenaee', podczas triumfu: w trium-phe; w czasie przemowy mówców: bene, festive, praeclare i in. Przez a. żołnierze wyrażali swoją radość z wyboru nowego imperatora, obywatele z racji wydania nowych ustaw, a. wznoszono w teatrze na cześć przybywających tam wybitnych ludzi, w okresie cesarstwa z reguły - przy wyjściu cesarza z teatru. A. stanowić mogła również oznakę niezadowolenia. acerra łac. 1. skrzyneczka z brązu lub marmuru, w której przechowywano kadzidło do ofiar. 2. ołtarzyk przenośny stawiany przy umarłym lub noszony podczas pogrzebów. Acerrae 1. miasto w Kampanii nad rzeką Cianis, założone przez Etrusków, zdobyte i zburzone przez Hannibala, odbudowane przez Augusta jako kolonia wojskowa. 2. miasto w północnej Italii nad rzeką Addua, ważny punkt strategiczny, wspominany przez Polibiusza, Stra-bona i in. Achaja kraina leżąca w północnej części Peloponezu, nad Zatoką Koryncką. Po zdobyciu przez Rzymian w r. 146 p.n.e. stała się prowincją rzymską, przy czym cała Grecja otrzymała urzędową nazwę Achaea. W r. 26 p.n.e. utworzono z Achai osobną prowincję, rządzoną przez prokonsula, z siedzibą w Koryncie. Achajmenes (łac. Achaemenes) wg tradycji Achajos 11 Acheloos greckiej i perskiej eponim dynastii panującej w wielkiej monarchii perskiej do r. 550 - 332, zwanej stąd monarchią Achemenidów. Achajos mit. założyciel szczepu Achajów i jego heros-eponim, wg jednych wersji syn Zeusa i Pytii, wg innych - królewny ateńskiej Kreuzy i jej męża Ksutosa. Achajowie (gr. Achajój) jedno z głównych plemion greckich, które na przełomie III i II tysiąclecia zajęło Tesalię, podbijając miejscowych Pelazgów. Za swego herosa-eponima uważali oni Achajosa. W poł. XVIII w. p.n.e. A. podbijają Kretę, która jednak podnosi się z upadku i dopiero w r. 1400 ulega drugiemu najazdowi i ostatecznemu podbojowi achajskiemu. Również w n tysiącleciu p.n.e. A. podbijają Peloponez i tworzą w Argolidzie ośrodek kultury mykeńskiej, z miastem Mykenami jako stolicą władców mykeńskich. W tworzeniu tej kultury niemałą rolę odegrali artyści i rzemieślnicy kreteńscy, których A. Strona 8 przywieźli ze sobą z Krety po podboju tej wyspy. Dlatego kultura mykeńska rozwijała się pod silnym wpływem kultury minojskiej (zob. egejska kultura), zachowując jednak pewne cechy odrębne, zwłaszcza cechy surowości i siły, w odróżnieniu od wyrafinowanej i subtelnej kul-' tury kreteńskiej. W przeciwieństwie do panujących na morzu i czujących się bezpiecznie na wyspie Kreteńczyków A. wznoszą potężne zamki warowne jako zabezpieczenie przed najazdem z północy i buntem podbitej ludności. Dla zdobycia niewolników podejmują dalekie wyprawy wojenne oraz zakładają szereg kolonii, przede wszystkim na Cyprze i w Pamfilii, o czym świadczą teksty hetyckie z Boghazkój i teksty egipskie pochodzące z XIII w. p.n.e. Świadectwem dalekich wypraw zdobywczych A. w XII w. p.n.e. są wiadomości o Troi podane przez uczonych greckich. Badania archeologiczne potwierdzają również przekazy tekstowe o rozszerzaniu się zasięgu kultury mykeńskiej, czemu kładzie kres na przełomie XII i XI w. p.n.e. najazd nowych plemion greckich, znany w historii pod nazwą wędrówki Dorów. Achajski Związek jedna z dwóch głównych sił politycznych (obok Związku Bielskiego) w Grecji okresu hellenizmu. Utworzona w r. 280 federacja czterech miast-państw w północnej części Peloponezu objęła w ciągu następnego stulecia niemal cały półwysep. Związek prowadził wspólną politykę zagraniczną, którą kierowali naczelny wódz (strateg) wyposażony w wielką władzę oraz kolegium tzw. demiurgów, wybieranych corocznie. Wybór władz, podobnie jak rozstrzyganie najważniejszych spraw politycznych, należały do dwóch zgromadzeń, synkletos i synodos - jedno przynajmniej z tych zgromadzeń miało charakter reprezentacji wszystkich miast członkowskich. Z. A. nie posiadał stałej stolicy, bo było to sprzeczne z zasadą równości członków, zgromadzenia odbywały się przy sanktuarium Zeusa Amarios koło Ajgion. Władze Związku nie mieszały się w zasadzie do wewnętrznych spraw miast, jednakże warstwy posiadające w poszczególnych miastach-państwach miały w organizacji Związku oparcie przeciw ruchom warstw uboższych i próbom przewrotu demokratycznego. Do największego znaczenia doszedł Z. A. w latach 251 - 224, kiedy to pod wodzą Aratosa z Sikionu usunął kontrolę macedońską z Peloponezu. Sam jednak Aratos, zagrożony przez Kleomenesa III, inicjatora reform społecznych w Sparcie, przywołał z powrotem Macedończyków na Peloponez i z ich pomocą pokonał Kleomenesa w r. 222. Współpraca z Macedonią trwała do r. 198, tj. do chwili gdy Z.A. zawarł sojusz z Rzymem. Sojusz ten pozwolił początkowo na przyłączenie do Związku Sparty i Mes-senii, ale po kilkunastu latach ukazał ujemne strony - absolutną zależność od "sprzymierzeńca". Próby samodzielniejszej polityki spotkały się z represjami rzymskimi w r. 167. W dwadzieścia lat później Z. A. po nieudanym powstaniu przestał istnieć; moment ten uważa się za koniec niepodległości Grecji. Acharny (gr. Acharndj) najbardziej zaludniony dem (gmina) attycki, na pn. od Aten, w okolicy obfitującej w winnice i drzewa oliwkowe; ludność zajmowała się jednak przede wszystkim wypalaniem węgla drzewnego. Achates1 towarzysz Eneasza, występujący w Eneidzie; wierność jego stała aę przysłowiowa. Achates2 rzeka w zachodniej Sycylii, w okolicach Selinuntu. Acheloos1 dziś Aspropotamos, jedna z największych rzek Grecji oddzielająca Akamanię od Etolii; bierze początek w Epirze w górach Pindos, wpada do Morza Jońskiego. Wiele innych rzek greckich nosiło tę samą nazwę; być może pierwotnie wyraz ten oznaczał żywioł płynącej wody. Acheloos2 mit. bóstwo rzeczne, syn Okeanosa i Tetydy, król rzek, czczony w całej Grecji jako Strona 9 Acheron 12 acta uosobienie płynącej wody. Wg Hezjodajest ojcem rzek. Acheron l 1. rzeka w Epirze biorąca początek w Dodonie, płynie pomiędzy skałami i kilkakrotnie wpływa pod ziemię. 2. lewy dopływ rzeki Alfejos w Elidzie. 3. rzeka w Bruttium, niedaleko Pandozji. Acheron2 mit. 1. legendarna rzeka w Hadesie, z dopływami Perifiegeton i Kokytos. U późniejszych pisarzy nazwa A. używana jako synonim świata podziemnego. 2. syn Słońca i Ziemi; zamieniony w rzekę dostarczał wody Tytanom walczącym z Zeusem. Acherusia palus dziś Lago Fusaro; błotniste jezioro w pobliżu Cumae w Kampanii, uważane za jedno z wejść do świata podziemnego. Achillas dostojnik wojskowy króla egipskiego, Ptolemeusza Dionizjosa; doradził skrytobójcze zamordowanie Pompejusza, walczył w wojnie aleksandryjskiej z Cezarem, zginął w r. 47 p.n.e. Achilles (gr. Achilleus) mit. pierwotnie bóstwo rzeczne, w mitach późniejszych syn Peleusa i bogini morskiej, Tetydy. Młodzieńczy, nieustraszony wódz Mynnidonów jest jednym z głównych bohaterów Iliady. Matka kąpała go w niemowlęctwie w wodach Styksu, dzięki czemu ciało jego z wyjątkiem pięty, za którą trzymała go w czasie kąpieli, stało się odporne na wszystkie ciosy. W to właśnie miejsce został trafiony śmiertelnie strzałą Parysa, skierowaną przez Apollina; stąd pięta Achillesa, przenośnie słaba strona. Achilles (Achilleus) Tatios (Tacjusz) pisarz rodem z Aleksandrii, żyjący zapewne na początku III w. n.e., autor powieści Ta kata Leukippen kaj Klejtofonta (Przygody Leukippy i Klejtofonta), która jest, jak się zdaje, ostatnim w Grecji dziełem literackim tego rodzaju. Na uwagę zasługuje fakt, że powieść dzieje się współcześnie i zawiera wiele elementów obyczajowych, komicznych i parodystycznych. Achiyi Achiwi, zlatynizowana forma nazwy Achajów (Achafof), używana przez pisarzy łacińskich. Achradina wschodnia część miasta Syrakuz z agorą, świątynią Zeusa Olimpijskiego, palestrą i gimnazjonem. W prytanejonie stał posąg Safony. W południowej części skalistego tarasu były kamieniołomy. Tu Archimedes (zob.) bronił miasta obleganego przez Marcellusa. W czasach późniejszych między agorą a kamieniołami znajdowały się katakumby chrześcijańskie. acies łac. szyk bojowy konsularnej armii rzymskiej, ustalony w swej klasycznej formie w okresie drugiej wojny samnickiej (328 - 304 r. p.n.e); a. triplex polegała na tym, że legion ustawiano w trzech następujących po sobie liniach: w pierwszej stało 10 manipulów złożonych z młodych żołnierzy, do 24 lat (hastati od huśta - włócznia); 10 manipułów drugiej linii, złożonych z żołnierzy w wieku lat 24-30 (prin- Strona 10 cipes), kryło wolne odstępy między manipulami linii poprzedniej; trzecia linia, złożona z najstarszych roczników (triarii), kryła odstępy między manipułami linii drugiej. Bitwę rozpoczynali lekkozbrojni przydzieleni po 40 do każdego ma-nipułu, którzy zarzucali nieprzyjaciół oszczepami. Po ich wycofaniu się ruszali do natarcia hastati, następnie w razie potrzeby principes; triarii walczyli tylko w najgroźniejszych sytuacjach; stąd pochodzi powiedzenie res ad triarios venit (zob.). Acilli ród plebejski, którego członkowie wymienieni są po raz pierwszy w III w. p.n.e. 1. Lucius Acilius, prawnik rzymski z II w. p.n.e., rówieśnik Katona Starszego. 2. Caius A., anna-lista rzymski z II w. p.n.e., piszący po grecku. 3. Maniius A. Glabrio, konsul z r. 190 p.n.e., zwycięzca króla Syrii Antiocha w bitwie pod Termopilami, autor reformy kalendarza w r. 191 p.n.e. Acis zob. Akis. Acoetes zob. Akojtes. Acro Helenius zob. Helenius Akra. Acroceraunia zob. Akrokeraunia. acta łac. 1. rozporządzenia i rozstrzygnięcia urzędników, protokoły ważnych aktów państwowych, municypalnych i kolegiów kapłańskich lub zarządzenia namiestników prowincji. 2. a. militaria, protokoły i dokumenty administracyjne większych jednostek wojskowych. 3. a. senatus (commentarii senatus), protokoły z posiedzeń senatu i jego rozstrzygnięcia. Cezar w r. 59 p.n.e. zarządził regularne protokołowanie posiedzeń i publikowanie protokołów. August zniósł to ostatnie zarządzenie. W okresie cesarstwa protokoły takie sporządzał zaufany cesarza, tzw. cu-rator actorum senatus. 4. a. urbis (populi diurna a; a. populi) dziennik miasta Rzymu, od r. 59 p.n.e. wystawiany na widok publiczny. Zawierał ważne wiadomości społeczne i polityczne. 5. a. principis, postanowienia i rozporządzenia cesarza ułożone w formie protokołów. 6. a. ordinis, rodzaj dziennika czynności (commentarius cotidianus) władz municypalnych. 7. a. triumphorum, sprawozdanie Actaeon 13 adoptfo wojskowe i polityczne wodza odbywającego triumf, składane przez niego na piśmie lub ustnie na zebraniu publicznym, contw. 8. a. nazywano także wszelkie dokumenty w procesie sądowym. Actaeon zob. Akteon. Acte zob. Akte. actio łac. 1. każda czynność prawna ważna wg prawa cywilnego, w szczególności skarga prywatna. W rzymskim prawie prywatnym actiones (skargi) dzieliły się m.in. na: a) cwiles, w których roszczenie powoda było oparte na prawie cywilnym - i honorariae, w których roszczenie powoda było oparte na prawie pretor-skim lub edylskim; b) pmatae, które chroniły interesy prywatne jednostki - i populares, które mógł wnosić każdy obywatel działając w Strona 11 interesie publicznym; c) stricti iuris i bonae f idei w zależności od tego, czy sędzia przy rozstrzyganiu sporu obowiązany był brać pod uwagę tylko to, co było podane w formułce procesowej, czy też miał rozstrzygnąć spór zgodnie z zasadami dobrej wiary. 2. formułka prawna wymawiana przez strony przy wszczęciu procesu. legisakcyjnego lub przy innych czynnościach prawnych w okresie starego prawa rzymskiego; formułki takie, actiones, sporządzali prawnicy rzymscy dla postępowania spornego oraz dla wszelkich czynności prawnych. Zbiory takich formułek pod nazwą Actiones należały do najstarszych rzymskich dzieł prawniczych. Actimn zob. Akcjum. ad Kalendas Graecas zob. Kalendy. Adamas 1. mit. Trojańczyk, syn Azjosa, zabity przez Merionesa; postać z Iliady Homera. 2. syn Adamasa, rzeźbiarz ateński z n w. p.n.e., brat rzeźbiarzy Dionizodora i Moschiona; zob. Moschion. Admet (gr. Admetos) mit. syn Feresa i Klimeny, król Ferai w Tesalii. Apollo, ukarany przez Zeusa za zabójstwo Cyklopa, służył u niego przez jakiś czas jako niewolnik. A. brał udział w łowach kalidońskich i w wyprawie Argonautów. Poślubił Aikestis (zob.), córkę Peliasa, dzięki pomocy Apollina, który wypełnił za niego postawione przez Peliasa warunki, mianowicie zaprzągł lwa i dzika do wozu ojca Aikestis. Na swym weselu A. obraził Artemidę, która za karę wpuściła do jego ślubnej komnaty węże, lecz Apollo wyjednał mu przebaczenie bogini, tak jak wyjednał mu u Mojr przedłużenie życia pod warunkiem, że ktoś inny zgodzi się dobrowolnie umrzeć za niego. Ofiarę tę spełniła Aikestis. Postać A. stała się przysłowiowa jako wcielenie gościnności, a miłość A. i Aikestis stanowią wzór miłości małżeńskiej. Adonis mit. piękny młodzieniec, myśliwy, syn Kinyrasa i jego córki Smymy (lub Mirry); wg innych wersji syn Thejasa i Smymy lub Fojniksa i Alfesibei. Kochanek Afrodyty. Podczas polowania A. został rozszarpany przez dzika. Afrodyta polała krew kochanka nektarem i zamieniła ją w kwiat anemonu. Wg innego mitu Zeus na prośbę Afrodyty zgodził się, żeby A. przebywał pół roku w Hadesie, drugie pół roku przy Afrodycie. Wg mitu syryjskiego A. był kochankiem Afrodyty Astarte podczas pięknych dni wiosny, w lecie zaś umierał z nadmiaru miłości i odradzał się w czasie następnej wiosny. Na jego cześć obchodzono ośmiodniowe święto wiosny Adonie. Przez pierwsze 4 dni opłakiwano jego śmierć nad grobem, w którym leżał drewniany posąg A., a przez następne 4 dni obnoszono jego posągi głosząc odrodzenie młodzieńca. W Atenach przedstawiano A. z Afrodytą na purpurowym łożu wśród kwiatów, owoców, ptaków i zwierząt jako obraz wdzięku i rozkoszy. W domach ustawiano ogródki Adonisa, wazoniki z roślinami, które szybko wschodzą i szybko więdną - symbol przemijającej milęści. A. jest bohaterem IV sielanki Teokryta. Adonius (yersus) krótki wiersz, złożony z-daktyla i trocheja -s-^-i^'-'- o, nazwa pochodzi od imienia Adonisa, gdyż inwokacje śpiewane na jego cześć składały się z tych rytmów. Po raz pierwszy versus A. pojawia się w poezji lesbij-skiej jako klauzula strofy safickiej, Pindar i tragicy używali go jako składnika strof bardziej skomplikowanych. Katullus, Horacy i Seneka używali go również jako klauzuli w strofie safickiej. adoptio łac. przysposobienie, adoptowanie osoby pozostającej pod czyjąś władzą ojcowską; Strona 12 w Rzymie miało na celu przedłużenie rodu w wypadku braku potomstwa. Było to ważne zarówno ze względu na kontynuowanie domowego kultu, jak i dziedziczenie majątku rodzinnego. Początkowo adoptowano tylko mężczyzn, gdyż kobiety nie mogły spełniać czynności kultowych; wiek adoptowanego był obojętny. Adoptowany miał takie same prawa i obowiązki jak filius familias. W czasach poklasycznych dopuszczono adoptowanie kobiet i wprowadzono zasadę, że adoptujący musi być co najmniej o osiemnaście lat starszy od adoptowanego oraz Adramyttfon 14 Aelli ze zupełne odseparowanie adoptowanego od jego właściwej rodziny nie jest konieczne. Przysposobienie osoby nie pozostającej pod władzą ojcowską (osoby sui iwts) nazywano adrogatio; odbywało się ono pod kontrolą państwa. Adramyttion miasto w Mizji, w Azji Mniejszej, zbudowane przez brata króla Krezusa, Adra-mysa. W r. 422 p.n.e. Ateńczycy osiedlili tu wygnanych z ojczyzny Delijczyków. Za czasów rzymskich miasto było siedzibą comentus iiin-dicus. Ruiny miasta nie zachowane. Adranum (Hadranum) dziś Adrano, do r. 1929 Ademo; starożytne miasto na Sycylii, w pobliżu Etny, założone w V w. p.n.e. przez Dionizjosa; w r. 345 p.n.e. Timoleon z Koryntu wezwany przez Syrakuzańczyków zwyciężył tutaj Hiketasa (zob.), wspomaganego przez Kartagińczyków. Adrastos 1. mit. syn Talaosa i Lizymachy, król Argos, którego córka Argia poślubiła Polinejkesa wypędzonego przez swego brata z Teb. Za namową zięcia A. zorganizował wyprawę siedmiu wodzów przeciw Tebom, zakończoną klęską i śmiercią wszystkich wodzów z wyjątkiem A; którego ocalił cudowny rumak Arion. Po dziesięciu latach A. ponowił wyprawę stając do walki z 7 synami poległych wodzów (wyprawa epigonów). Teby zdobyto, lecz A., utraciwszy w bitwie syna, zmarł w drodze powrotnej ze zgryzoty. Kult A. uprawiano w wielu miastach greckich, jak: Argos, Kolonos, Megara, Sikion i in. 2. A. z Afrodyzji filozof perypatetyczny z II w. n.e., badacz i komentator dzieł Platona, Arystotelesa i Teofrasta. Adria (Hadria, Atria) 1. starożytne miasto założone przez Etrusków w VI w. p.n.e. między rzekami Padem i Adygą; dało ono imię Morzu Adriatyckiemu. W II w. p.n.e. stało się kolonią rzymską. 2. dziś Atri; miasto w Picenum nad rzeką Vomanus, ojczyzna rodu cesarza Ha-driana. Adrumetum (Hadrumetum) dziś Susa; miasto założone przez Fenicjan na pomocnym wybrzeżu Afryki, na południowy wschód od Kartaginy; za czasów cesarza Trajana staje się kolonią rzymską, stolicą prowincji Byzacium (zob.). Znalezione na terenie A. tabliczki ołowiane z formułami magicznymi, liczne figurki terakotowe i mozaiki, wśród których znajduje się portret Wergiliusza, przechowywane są w muzeum w Bardo. adsertor łac. obywatel występujący w procesie prywatnym o wolność w. obronie człowieka Strona 13 wolnego, którego windykowano jako niewolnika (adsertor libertatis). Aduataca miasto w Gallia Belgica, w kraju Eburonów. Aduatukowie (Aduatuci, Aduatici) szczep mieszkający w Gallia Belgica nad rzeką Mozą, wywodzący się od Cymbrów i Teutonów. adrocatus łac. doradca prawny; w czasach republikańskich udzielał bez wynagrodzenia zainteresowanej stronie porad prawnych przed wszczęciem procesu i w trakcie procesu. W okresie cesarstwa a. występował także jako mówca sądowy i mógł pobierać wynagrodzenie. Nazywano a. również patronus causae. adyton gr. pomieszczenie, do którego nie ma dostępu; najbardziej ukryta część sanktuarium (wnętrze świątyni, gaju świętego lub groty), dostępna tylko kapłanom lub osobom, które przeszły przez obrzęd oczyszczenia. Aeacus zob. Ajakos. aedicula iac. 1. mała świątynia, kapliczka. 2. model terakotowy świątyni o charakterze wotywnym. 3. nisza w ścianie domu dla ustawienia posągu boga lub podobizny zmarłego przodka. aediiis zob. edyl. Aedui zob. Eduowie.. Aegaeon zob. Ajgajon. Aegaeum marę zob. Egejskie Morze. Aegates insulae zob. Egackie Wyspy. Aegeus zob. Ajgeus. Aegipan zob. Ajgipan. Aegina zob. Egina. Aegisthus zob. Ajgistos. Aegium zob. Ajgion. Aegos-Potamos zob. Ajgospotanwj. Aegusa zob. Egackie Wyspy. Aegyptus zob. Ajgyptos, Egipt. Aelia Capitolina miasto zbudowane w r. 130 n.e. przez cesarza Hadriana na miejscu zburzonej Jerozolimy, ze świątynią Jowisza Kapitolińskiego, podległe stolicy Palestyny, Cezarei. Aelianus zob. Elian. Aelii Eliusze, rzymski ród plebejski, którego poszczególne gałęzie z przydomkami: Łamią, Paetus, Tubero i in. wcześnie doszły w Rzymie do wielkiego znaczenia, 1. Lucius Aelius Stiio Praeconinus, żył na przełomie II i I w. p.n.e., uczony gramatyk rzymski i znawca retoryki, jeden z nauczycieli Cycerona, pierwszy rzymski filolog; zajmował się Plautem i Strona 14 kwestią autentyczności jego sztuk, objaśniał tekst dwunastu tablic, pieśń kultową Saliów, stare księgi pon- -n-J -si :unB3S Biaiq-"ni^S ^Wl 'Bipopuy SIOIJ AO^AzoKpo-g tooułod z (^zSpA»z '-a- u-d Ogl -.i A ropJd 'snuiSa-y •y snpiiJ •(?i :iiii8a-g Bron - •(Brawg) ii/Ąapy i (B-DRIA^;) vJlX.3a^ iBzsnfouaMJ. aipaiuo3[ aiMp oireJSapo qoXAoq -azJSod psots^zoom CTSBZO /^ •a-n-d 091 '1 A (.reulfi •imops3Bp( i ipaio z miBdn{ z qoAioiz -3;A\XzJd 3(azfeiS3i z 53pł0iiqiq anu^g M {^ZO{BZ -(ngty -qoz) snwtxof^ smqDj •Q i (npMoy •qoz) Jomf^ snwaufy snuoi{iuiay Otdias snifauJoy -7 :;lXq o8af lurenAs 'uiwozuaa (Błsoz WI •J M -iuinu} ĄauredsA (&lpo i mszsnasJaj mpppopao -eui ura(o.n[ pau OA:(S&?XAZ {soropo 891 'i M -AOuriBgui dazozs i3(sKJn8ii (Buo3[od insnoi( oi(Bf isi -JA 'JOpJd i6l •J A '^ninJni( (Kpa -3'u'd Z6I "•l * 'snafuopaaDyf snfinoj •y smsnJ •^ -nuBnuB^ pod aiA}iq M 3iui3 'manoire^ mazsnfo -U3J3J, •0 z ZBJA UI3ItlSU03[ 3IlUOłMOd 3fBlSOZ -3-n-d 912 •J M 'SOJBj Z ESOIfl3UI3Q[ BOZ3pAttZ -•a-u-d 6IZ '.i A insno3( 'w/yno^ •^ CT;a»7 •zi •fapis -JOUI aiAliq fopll3}^ A A93[Az3ui3BiJB'5[ BazapAwz '•a-u-d SSZ 'i M insnosi 'sn/fno^ •y smmy^ •\\ -wsmseyyc^. aisnoiKsyl^ nzsniqBj SŁIOW\K^ &iid wnimba uisiSmu IOE 'ł A '•3'a-d CTE '•I A [nsu<H[ 'sn}]nDJ •y snymyi •oi :II^nBd. ^n - •luanonrepi, pod 3iM»iq A MO(BO f^z5pA<&z n3[OJ azuiA» A ituasnitiSs-g ui3zsn;iiiv z ZBJA ui3insno-s( {EISOZ s^ •l M •o33iup3ZJdod 3(nnAk 'sndPJ •y sntWJ •$ •ui3JOzn30 (BISOZ 9/,s •J A 'masauAd z \Kz3]V/A 8/.Z "J M •A9fog i A^sisnJig roz5pXAZ '•3-n'd ^82 '•I A insno?[ 'snilo^ •y sn)umQ •g •a'ird IZĘ '•I A JO»B}?[Ap 'OT»(fo<f •^• snawył 't. :idBd Biniq - •(•s-u-d •J OsllS) ifgi^ A BUOJ30A3 BMpIU}S3nUBa 8ISBZ3 A AAOi[SfOA\ nnqAii 'mnnidJy z uouns(3p 'CTO -Jiswoy^ •y sn)mnQ "9 •fai?isiBii KufoA sisazo A '•a-n-d 88 'J A Baoi}S Bzsnipadinod .B3z5pXAz 'snsJiawoyi 'y •s 'Apuspa i A9faM BozSp -AAZ '•s-n-d 9Zf i f» '/.Efr '8Et' ^i z Jom^p 'sns^Mtify •y •F :i3i9wvyi Bnnq - •snwwmu xąftiuoil (nłĄ 03(1^} nui (Bisozod 'auzoKinod A^ĄdA 3p[(azsA (pBi»s snpjdyl il!'^1!0 f^ PO -SnoJis BAS eu BsisfoA (BiiSepszJd OBIAB^O Z^^I 'BnKoAs pBa 5zpBiA ?Aqopz (BAOjisn 9^ •J A Bzsnf Strona 15 -admod Bsn»siias AZsABnoi[Od 'S:s(AiJV {BUlAzJło umfz^pnn.tg A nrosromzoJOd od i mauBiABi -3[0 i uiazsnnio}uv z luanAumifl (B»SOZ gt» •J ^ -siswuotf.mtf o)tioo SfoniAOJd pterez A (EUiXzt(o ^ •J f\ •mn)tnba wsiSmu gf' •J A B 'mainsuo?! 08 (BAOlrenn 3axaQ 9^ •J M '•lm't^tl^l mmd -SIH SfoniMOJd o3[Bf (BuiXzflo 8t' 'J M 'inred -ZS;H A BJBZ33 ni^qod aisazo A B3d5}SBZ i BJBZB3 5[IUUOJ}S '033IUp3ZJdOd Hi(S 'SUpida-J -y snswyf •e •minusy wiJisocf isaf mapizp oSaf -tIUi(pJBS BU (JBUIZ /./, •J A\ 'Uia}0d 33)OJ'>(M B 'Bsn[niB3 Bsni}Binq i Bzsnfadluoj zazJd A}iqod -5(Bap3f fB(SOZ •/(UZ3X(I[Od UIBJSOJd fOAS 3BAOZ -I1B8JZ i }Binsuo5[ 3/(qopz siuJOlAod XqB 'uiKzg Bn (XzsnJXM z; 'A05[iunaioAZ ni^i aiqos (B^sAz '{([ns AOUBJ3PA BlUB}SAOd Bin8HUn()S ni33 A\ lunflg op KuB{sK^ •r8i5[SUB([ns if3n}/(isuo5[ ?[inA\p3ZJd '•a"u'd 8/, 'J A< insno?[ '•snpidal •y •snawyf •^ 'snionas sdasuud Ar(O.D[opsazs is-WM -iyiw< xafiiuod osoupoS {BA\o}SB;d 081 '1 M '•S''M/ -iway suod 'azJqXJ. Bn isoui (BAOpnqz UISJOZUSO OBpSq 6Z.I '•I A '.Ptniuay m/l (BAOpnqz i ApJng -r-l (Bno-i(0d /,8l •J A psuo?! o-s[Bt '.u\&3/is m JOpJd i6l •l A '•3-u-d L61 'J M I^ps 'snpidaJ sniJ/way siiwyf •i :ipid3i BIUI'-[ - •snMV3s 'snJifSay 'yn//n0(f 'sndvj 'snaJawof^ 'snpidaJ : p(uiopAzJd Ąison ^poJ auio8azozsod •i<mn{>i B[OJ3( anAs KpuaSal SA 'Bsn3iJauiBi\[ ouBzBAn npOJ 5iSB(do»OJ[d BZ '"{Uway snqm nui^z-a BOJU -pIZp B3[SpIA WI}^ZOJB(S SAZBn BAS B{BluAzflO ogai0}5[ po 'qopiSAOzsnf3Ai}Bd AppoJ i(3p(s -UIAZJ qoA;SJBisfBn z napar 'azsni[iuig ninuay •(BfourAOJd) mifius •qoz eiinuay •ald.ioff •qoz onay •uoupoff •qoz snwupDff •y sm{q -nf 'g 'snivuoQ •qoz sniouoQ 'y 'i, •saiio!iniiJsu[ q3AoJ3zsqo •m •m 'qoKzoinABJd (3izp q0i(uua3 npiA JO»nB ••a"n •A ni z iliiiAB.td Kn}iqi(A 'snuvu -.iDf^ -y •9 •fanz3i3oi05[BU]JBJ psafl Bpizp J0»ne '(•a-U •A n) IUpUBS5[3[V Z I5[08J3 ZJB5[8I 'SniOM -<"</ '1^ "S 'soipnua,! z ifodA[S[sui nAp z ^UBUZ '083p[SUlXZJ BA}SJBS33 nS3J}[0 Z 5[IBZOUI ZOBpBppl 'snJaoJf XuBAAzBU wiya^odwJf sm{qnj 'y •(? Strona 16 -3-a tg •J A ?J3imS Ba 0§ (BZB3(S nSBZ3ABZ KaOi -3ZJ1SO ?lBUp3f ZJBS30 'BZSnU3qXJ. 3IU3[BqO l nUBIS q3BiuBZ {BAXAOio8XzJd aiaqopodopABJd "(Bsnz -md <o3^Aozsnu^qAI, BnKs yiww^ ?BMOpOAOds (BIOI •ui •m) Xa;zpoJ fapiSJBsao Apyopo npiA &IS BpAqzOd B[p {BISAZJO^AA 8J9»3[ 'BZJBS33 Sin -BJnaz aiiAOlRao ys^s&z 'Bzsnu3q<[, amBAonad BZ (anisłyeyoiud ^ZBJIS p[3Jaid J(upB(Aq33zsA 'snwias 'y SIIWJ •g •o(BAOqoBz ain ais oiu pizp o8af z a[B 'Bił0}siq i Bijozom Sis (BAOUlfBz ;3lUlAz'g A {JBUln BJBZaO ZaZJd <UOIAB3ISB(n 'SOIBSJBJ pod 3iAi;q A {Bizpn (BJq mau^s z ZBIA 'Bzsnpsdluoj 3[iuuofls faAoalop AnfoA aiSBzo A 'ifzy ifoniAOJd Binsao3[OJd 'molas -AO •A'5[ łBSai •a'n'd 8S - 19 qoBiBi A 'molasSy ppBpfaJd nisni 'o•tó9?lL T snfWJ "t •3uz3i3oioui -f.19 BinBpBq ZaiOA9J (KpBAOJd '•?»! A9»B2[Ij[Kł L1 Aenaria 16 afereza duś A. Scaurus, uczestniczył w wojnie przeciw Antiochowi W. w r. 190 p.n.e., 16. Marcus A. Scaurus, edyl kurulny w r. 123 p.n.e., konsul w r. 115. W r. 112 został wysłany w poselstwie do Ju-gurty, w r. 111 był legatem w wojnie jugurtyńskiej. W r. 109 był cenzorem wraz z M. Liwiuszem Druzusem i triumwirem w procesie o przekupstwo senatorów w związku z wojną jugurtyńską. W r. 107 został powtórnie wybrany na konsula. Był zagorzałym przeciwnikiem partii demokratycznej. Odbudował pons Muhius. Zasłynął swymi mowami, napisał też autobiografię w 3 księgach, z której zachowały się drobne fragmenty. 17. Marcus A. Scaurus, syn poprzedniego a pasierb Sulli. W r. 58 jako edyl urządził wspaniałe igrzyska, zbudował też w Rzymie teatr. W r. 56 był pretorem, w następnych latach zarządzał Sardynią; po powrocie został oskarżony o nadużycia, obronił go jednak Cyceron. 18. Marcus A. Scaurus (I w. p.n.e.), brat przyrodni Sekstusa Pompejusza, brał udział w wojnie domowej przeciw Oktawianowi; skazany przez niego na śmierć został ułaskawiony dzięki wstawiennictwu swej matki Mucji. Dom jego na Wzgórzu Pa-latynskim słynął z przepychu i wspaniałych dzieł sztuki. 19. Marcus A. Scaurus Mamercus, wnuk poprzedniego, mówca i poeta z czasów Tyberiu-sza, kilkakrotnie oskarżany przez cesarza o obrazę majestatu (m. in. w jego tragedii Atreus Tyberiusz dopatrzył się złośliwych aluzji do swej osoby); wraz z żoną (za jej namową) popełnił samobójstwo. Aenaria zob. Enaria. Aeneas zob. Eneasz. Strona 17 Aenus zob. Ajnos. Aeolia zob. Eolia. Aeolus zob. Eol Aequi zob. Ekwowie. aerarii (łac. dosł. płacący podatki) klasa obywateli rzymskich nie należących do żadnej tribus, płacących podatki główne proporcjonalne do ich dochodów. Należeli do niej: a) obywatele podbitych miast posiadających ius connubii i ius commercii, ale pozbawieni praw politycznych. Pierwszym miastem, którego obywatele zostali zaliczeni do a., było Caere, stąd (od r. 355 p.n.e.) należących do tej klasy nazywano Caerites; b) pełnoprawni obywatele rzymscy, ukarani infamią; c) osoby napiętnowane przez cenzora. Obywatele zaliczeni do a. (inter aerarios relati, tribu moti, aerarii facti) nie mogli głosować, petnić urzędów i odbywać służby wojskowej. aerarium (łac. skarbiec) 1. a. popali Romani, skarbiec ogólny mieszczący się w świątyni Saturna na Forum; pieczę sprawował nad nim quaestor urbanus pod kontrolą senatu. Dochody tego skarbu stanowiły: 4% od sprzedaży niewolników, tzw. bona damnatorum, bona caduca i in. W Ul w. n.e. a. p. R. został przekształcony w miejską kasę Rzymu. 2. a. sanctius populi Romani, kasa specjalna, na którą składały się łupy wojenne i dochody z 5% opłaty od wyzwolenia niewolnika. 3. a. mUitare, skarb ustanowiony przez Augusta dla zapewnienia żołnierzom zaopatrzenia na starość. Dochody tego skarbu stanowiły: 5%-owy podatek od dziedziczenia i l%-owy licytacyjny. Zarządzali skarbem trzej prefekci. 4. a. publicum, gminna kasa kolonii i municypiów, również nazwa budynku, w którym kasa się mieściła. Aesopus zob. Ezop. Aethiopia zob. Etiopia. Aeschines zob. Ajschines. Aeschylus zob. Ąfschylos. Aesculapius zob. Asklepios. Aesticampianus zob. Sommerfeld. Aether zob. Eter. Aetion malarz grecki z drugiej poł. IV w. p.n.e., współczesny Apellesowi, namalował "Wesele Aleksandra W. z Roksaną". Aetios z Amidy lekarz grecki żyjący w poł. VI w. n.e. na dworze bizantyjskim cesarza Ju-styniana. Napisał wielkie dzieło pt. Biblia jatrikd hekkdjdeka (Ksiąg lekarskich 16), w którym zawarł całą wiedzę o lecznictwie ówczesnym; opierał się na dziełach lekarzy dawniejszych: Galenosa, Archigenesa, Dioskoridesa i in. Aetius (Flayius A.) naczelny wódz rzymski za panowania cesarza Walentyniana III. W r. 451 n.e. odniósł na Polach Katalaunijskich (koło dzisiejszego Chalons-sur-Mame) zwycięstwo nad Hu-nami dowodzonymi przez Attylę. W r. 455 został zdradziecko zamordowany przez zaślepionego zazdrością Walentyniana. Aetna zob. Etna. Aetolia zob. Etolia. Strona 18 Aetolus zob. Etol. Afareus mit. 1. bohater messeński, syn króla Messenii Perieresa, założyciel miasta Arenę. 2. syn Kaletosa, jeden z wodzów greckich pod Troją wspomniany w Iliadzie (XIII, 478, 541). Afer przydomek rodu Domicjuszów i Teren-cjuszów (zob. Domitii i Tereniu). afereza (gr. afdjresis, łac. aphaeresis) termin Afranius 17 Agamemnon metryczny oznaczający wyrzutnię naglosowej samogłoski występującą w wyrazie, jeśli wyraz poprzedni kończy się na samogtoskę (w języku łacińskim także na m z poprzedzającą samogłoską), np. Sofokles, Antygona 546: ha me thiges (zamiast ethiges). W wierszach łacińskich aferezie ulega tylko e w formach es, est, przy czym pozostałe s, st łączy się z poprzedzającą zgłoską; por. Horacy, Sermones I, l, 59: at qul tantali eget ąuanto (e)st opus; I, 2, 28; nil medium (e)st. Afranius 1. Lucius A., komediopisarz rzymski z II w. p.n.e., twórca rzymskiej komedii narodowej fabuła togata, w której naśladował Menandra i Terencjusza. Sztuki jego grano jeszcze w okresie cesarstwa. 2. Lucius A., konsul w r. 60 p.n.e., przyjaciel Pompsjusza, w wojnie domowej walczył wraz z nim przeciw Cezarowi; po klęsce pod Tapsus w r. 47 p.n.e. uciekł do Hiszpanii, gdzie zginął z rąk żołnierzy Cezara. Africa zob. Afryka. Afrodisias zob. Afrodyzja. Afrodyta (gr. Afrodlte) grecka bogini miłości i piękności, w Iliadzie - córka Zeusa, i Dione. Wg Hezjoda urodziła się z piany morskiej (afrós piana) u brzegów Cypru, który stał się główną siedzibą kultu bogini. Stąd też pochodzą przydomki A.: Afrogeneja, urodzona z piany morskiej, Anadyomene, wynurzona z fal, Kyprogeneja, zrodzona na Cyprze. Władzy A. Urania podlegali wszyscy bogowie na niebie, władzy A. Pandemia ludzie, których obdarzała powabem, wdziękiem i szczęściem w miłości. Szczególną czcią otaczały boginię kobiety m. in. także jako opiekunkę małżeństw. Od czasów Solona hetery widziały w A. swoją patronkę. Do orszaku A. należały Hory, Charyty, Himsros, Pejto, Pothos. Małżonkiem bogini był Hefajstos, najulubieńszym spośród kochanków szybkonogi Ares, od którego A. otrzymała przydomek Areja. Eros, bóg miłości, był uważany za syna A. i Hefajstosa, w późniejszych czasach za syna A. i Aresa. A. identyfikowano w Rzymie z boginią Wenus, z egipską Izydą i z syryjską Astarte, boginią płodności natury i sprawczynią życia na ziemi. W Grecji kult A. pozostawał w ścisłym związku z morzem, stąd przydomki Thalassia, Pontia, morska; czczono ją w wielu miastach portowych, gdzie mieszkańcy wznosili jej świątynie, stąd epitet Limnesia, opiekunka portów. Żeglarze modlili się do niej o szczęśliwą podróż, stąd epitet Eiiploja - zsyłająca dobrą żeglugę. Siedziby kultu bogini znajdowały się m. in. na Cyprze, w Pafos, na Knidos i Kyterze, w Koryncie, na górze Eryks na Sycylii, stąd odpowiednie przydomki: Kyprls, Kytereja, Pafia itd. A, poświęcone były święta Afrodyzje. A. należała do najczęściej przedstawianych postaci bogów w sztukach plastycznych antyku. Strona 19 Najsławniejszy z posągów bogini, posąg A. Knidyjskie] dłuta Praksytelesa, znany jest jedynie z wielu kopii zdobiących wszystkie niemal zbiory muzealne na całym świecie. Malowidło Apsllesa - A. Anadyomene, za które August zapłacił mieszkańcom wyspy Kos 100 talentów, służyło za pierwowzór wielu posągów bogini. Atrybutem A. Urania był żółw, A. Afrogeneja- delfin i koncha; jako bogini miłości były jej poświęcone: gołąb, wróbel, baran, kozioł, zając, jako bogini płodności - mirt, róża i jabłko granatu. Afrodyzja (gr. Afrodisias) 1. miasto na granicy Karii i Frygii, sławna ze wspaniałej świątyni Afrodyty. 2. miasto portowe w Cylicji naprzeciw Cypru, poświęcone Afrodycie. 3. wyspa w pobliżu wybrzeża Kyrenajki ze świątynią Afrodyty. Afrodyzje (gr. Afrodisia) święto Afrodyty najuroczyściej obchodzone w Pafos na Cyprze, w świątyni zbudowanej wg legendy przez Ki-nyrasa. Afrodyzjos (Afmdislos) rzeźbiarz z miasta Tralles w Karii, prawdopodobnie z I w. n.e.; wg Pliniusza dzieła jego miały się znajdować w pałacach cesarzy rzymskich. Afrogeneja (gr. zrodzona z piany morskiej); przydomek Afrodyty. Afryka (łac. Africa, gr. Afrike) kontynent afrykański nazywany był przez Greków Libią; zarówno Grecy, jak Rzymianie znali tylko jej część północną. Za herosa-eponima A. uchodził u Rzymian Afer, syn Herkulesa. W r. 146 p.n.e. A. północna staje się prowincją rzymską pod nazwą Africa. Aftonios (Ąfthonios) sofista i retor, żyjący na przełomie III i IV w. n.e. Jego dzieło Progymnds-mata oparte na Hermogenesie, zachowane częściowo, było jeszcze w XVI i XVII w. podstawą studiów retorycznych. Przypisuje mu się również opracowanie bajek Ezopa specjalnie do użytku szkolnego. Agamemnon mit. syn Atreusa i Aeropy, mąż Klitajmestry, ojciec Ifianassy (w późniejszych opracowaniach Ifigenii), Chryzotemis, Laodike (lub Elektry) i Orestesa, król mykeński, dowód- Maia encyklopedia kultury antycznej Aganippe 18 Apatokles ca Greków w wyprawie trojańskiej, jeden z głównych bohaterów Iliady i wielu tragedii, m. in. trylogii Ajschylosa. Po powrocie z wyprawy trojańskiej został podstępnie zamordowany przez żonę i jej kochanka, a swego kuzyna, Ajgistosa. W nutach o A. odbiły się wyobrażenia o królach epoki mykeńskiej, być może o jednym z achajskich wodzów wyprawy na Azję Mn. Zob. Klitajmestra, Orestes. Aganippe1 jedno ze źródeł poświęconych Muzom, u stóp Helikonu; wedle podania, pijącym z niego dawało natchnienie poetyckie. Strona 20 Aganippe2 mit. 1. nimfa źródła Aganippe u stóp Helikonu, córka króla rzeki Termessos (lub Pennessos). 2. żona Akrisiosa, matka Da-nae, zwana również Eurydyką. 3. jedna z córek Ajgyptosa. agape (gr. agape) posiłek pierwszych chrześcijan spożywany wspólnie każdego wieczoru przez członków gminy. Od III w. n.e. wieczerze, na które zamożny członek gminy chrześcijańskiej zapraszał ubogich, a zwłaszcza wdowy swojej gminy. Agapenor mit. syn Ankajosa, król Tegei w Arkadii, uczestnik wyprawy trojańskiej. W drodze powrotnej zapędzony przez burzę na Cypr, osiadł tam i założył miasto Pafos ze świątynią Afrodyty. Agasias syn Dositheosa, rzeźbiarz grecki rodem z Efezu (ok. r. 100 p.n.e.). Jego sygnaturę noszą słynny posąg Szermierza Borghese (Luwr) oraz baza znaleziona w Tesalii. Agasikrates syn Agatona, architekt żyjący w pierwszej poł. III w. p.n.e., podobnie jak ojciec zajmował stanowisko budowniczego świątyni Apollina w Delfach. Agatangelos (Agathangelos) 1. snycerz gemm z drugiej poł. I w. p.n.e. 2. historyk armeński z IV w. n.e., sekretarz króla Armenii Tiryda-tesa II, napisał po grecku historię Armenii. Agatarchides (Agatharchides) urodzony na Knidos (II w. p.n.e.), żył w Aleksandrii, autor wielu dzieł gramatyczno-stylistycznych i histo-ryczno-geograficznych, z których najważniejsze były: Ta kata ten Astan (Dzieje Azji) w 10 księgach, obejmujące również Afrykę północną. Ta kata ten Európen (Dzieje Europy) w 49 księgach oraz Peri tes Erythrds thalasses (O Morzu Czerwonym). Dzieje jego stanowiły ważne źródło dla pisarzy późniejszych, którzy w licznych cytatach zachowali nam ich ciekawe fragmenty. Agatarehos (Agatharchos) syn Eudemosa z Sa- mos, malarz ateński (w V w. p.n.e.), miał malować dekoracje teatralne dla dramatów Ajschylosa, stąd przydomek Skenografos. Przypisywano mu również napisanie traktatu o malowaniu dekoracji. Agatemeros {Agathemeroś) geograf grecki (datowanie między III a V w. n.e.), autor dzieła Geografias hypotyposis (Zarys geografii). Agathias Scholasticus poeta i historyk grecki z VI w. n.e., jeden z kolejnych wydawców zbioru epigramów będącego podstawą dzisiejszej Antologii Palatyńskiej. Zachowało się z jego pism ponad 100 epigramów oraz dzieło historyczne w 5 księgach obejmujące okres panowania Justy-niana od r. 552 do r. 558. Agatinos (Agathinos) A. Ciaudius, spartanin, lekarz i filozof z drugiej poł. I w. n.e., należał do pneumatycznej szkoły lekarskiej (zob. pneumatycy). Zachowało się jego pismo pt. Peri thermolusias kaj psychrolusias (O ciepłych i zimnych kąpielach). Agatodajmon (gr. Agathodajmori) mit. dobry duch przyrody, patron zbiorów polnych i wina. Na ucztach wylewano mu w ofierze puchar czystego wina. Niekiedy nazywano jego imieniem dzień, w którym po raz pierwszy próbowano wina z nowych zbiorów. Kult A. był zwykle połączony z kultem bogini Agathe Tyche. A. przedstawiano jako młodzieńca trzymającego w prawej ręce czarę wina, w lewej maki i kłosy. Agatokles (Agathokles) 1. syn Karkinosa, wygnańca z Region, ur. w r. 361 p.n.e., poświęcił się karierze wojskowej; w wyniku zamachu stanu zdobył w r. 317 najwyższą władzę w Syrakuzach. Przez 28 lat swego panowania walczy} z innymi miastami Sycylii i pd.