Strona 1 Rok L' Krak6 LlPIE< i SIERI (7-8): M I E S I ~ C Z N I K 602 Czfowiek w potrzasku Historii Jagielski, Katz, Klodkowski, Kowalczyk Tomas Halik o nieznanym Bogu Europy ISSN 004~ INDEKS 3 Cena] www.miesiecznik.znak.com.pl I (VAT a'} Strona 2 Strona 3 Zbigniew Lutomski Znaki II, 1993 drzeworyt barwny Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie 1 Strona 4 SPIS TREŚCI Człowiek w potrzasku Historii LIPIEC-SIERPIEŃ 2005 (602-603) 4. Od redakcji DIAGNOZY 5. Bartłomiej Dobroczyński Kosmiczne peregrynacje w eterze. Pochwała „Dwójki” TEMAT MIESIĄCA DEFINICJE 12. Arkadiusz Stempin Wiek totalitarnych utopii 17. Piotr Kłodkowski Król 34. Wojciech Jagielski Szamil Basajew - bicz boży na życzenie 47. Andrzej Stanisław Kowalczyk Sawinkow 65. Janina Katz Okruchy dnia 72. Inspiracje TEMATY I REFLEKSJE 73. Tomáš Halík Nieznany Bóg Europy. Wykład wiedeński tłum. Juliusz Zychowicz 2 Strona 5 89. Joanna Petry Mroczkowska Spiesz się powoli O RÓŻNYCH GODZINACH 95. Halina Bortnowska *** KOŚCIÓŁ – MÓJ DOM 103. Janusz Poniewierski Po trzykroć: Habemus papam POWROTY: O KONDYCJI POLSKIEJ FILOZOFII 107. Gdzie ta nasza filozofia? Dyskusji ciąg dalszy ZDARZENIA – KSIĄŻKI – LUDZIE 115. Krzysztof Stachewicz U źródeł współczesnego ateizmu 125. Aleksander Gomola Jaki będzie Kościół jutra? 134. Henryk Woźniakowski Lekcja nadziei 137. Radosław Strzelecki Spotkany w mowie 143. Rudolf Klimek „Dał nam przykład Kamil Durczok...” 147. Sławomir Popławski Poza cień i przebranie SPOŁECZEŃSTWO NIEOBOJĘTNYCH 153. Juliusz Ćwieluch Zaklinacz zła 157. REKOMENDACJE 3 Strona 6 OD REDAKCJI Od redakcji Co łączy postaci rodem z obcych sobie zgoła kultur i re- jonów naszego świata: Szamila Basajewa i kambodżańskie- go króla Sihanouka? Zapewne sensacyjne życiorysy, uwi- kłanie w ponure zbrodnie ludobójstwa, walki o władzę. Ale także coś więcej: szerokie tło historii dwudziestowiecznych totalitaryzmów, bez którego nie sposób zrozumieć para- doksalnych wzlotów i upadków w karierach naszych bo- haterów. Nie sposób wreszcie zrozumieć współczesności, która coraz boleśniej zadaje kłam pobożnym życzeniom o „końcu historii”. Zawartości numeru nie staraliśmy się podporządkowy- wać ogólnej tezie. Chodziło nam raczej o opowiedzenie kilku historii ku namysłowi i ku przestrodze. Historii lu- dzi, którzy bardziej lub mniej dobrowolnie znaleźli się w po- trzasku dziejów, a ich życie wcześniej lub później wymknęło im się spod kontroli. O dwudziestowiecznym podglebiu totalitaryzmu opowiada w definicjach Arkadiusz Stempin, splątane losy Szamila Basajewa rekonstruuje Wojciech Ja- gielski, dzieje króla Sihanouka śledzi Piotr Kłodkowski, owianą legendą postać Borysa Sawinkowa przypomina An- drzej Stanisław Kowalczyk. Literackim kontrapunktem dla całości jest opowiadanie Janiny Katz, która pokazuje uwo- dzicielską siłę ideologii totalitarnych i mechanizm senty- mentalizacji pamięci o nich. Z wielką przyjemnością publikujemy ponadto odważ- ny wykład Tomáša Halíka o „nieznanym Bogu Europy” oraz teksty dedykowane tegorocznym laureatom nagrody im. ks. Józefa Tischnera – ojcu Wacławowi Hryniewiczo- wi oraz księdzu Manfredowi Deselaersowi (o Mirosławie Grabowskiej napiszemy wkrótce). 4 Strona 7 DIAGNOZY Bartłomiej Dobroczyński Kosmiczne peregrynacje kulturalne w eterze Pochwała „Dwójki” Jest rzeczą niesłychanej wagi, aby „Dwójka” trwała i działała jak najdłużej, w takim właśnie kształcie, w jakim ją znamy. Joannie Grotkowskiej i Magdalenie Łoś Przyjmijmy na chwilę, że właśnie przybyliśmy z Marsa lub Syriu- sza. Albo że jesteśmy kosmicznymi Majami, którzy powrócili na Zie- mię po tym, jak ponad tysiąc lat temu eskadra UFO wywiozła nas ze spustoszonego suszą Jukatanu poza granice naszej galaktyki. Przyj- mijmy też, że doskonale znamy kulturalną historię ludzkości, bo- wiem obserwowaliśmy ją bacznie i skrupulatnie przez stulecia, aby zadecydować, czy nadaje się ona na pełnoprawnego członka Kosmicz- nej Wspólnoty. Przyjmijmy także, iż postanowiliśmy wybrać się z Kra- kowa do ciepłych źródeł borowinowych w słowackiej Orawicy – dla niepoznaki tzw. zwykłym samochodem. Dla zdrowia. Kosmiczni Ma- jowie też się zużywają i co jakiś czas wymagają renowacji. Tam i z powrotem to prawie 200 kilometrów, więc dla zaprawionych w transgalaktycznych ekskursjach w sumie nie tak dużo, ale kilka godzin w samochodzie, to (w porównaniu z teleportacją) jednak uciążliwość. A jak się jedzie, szczególnie w ponury dzień, to nieodzow- 5 Strona 8 BARTŁOMIEJ DOBROCZYŃSKI na jest jakaś muzyka. Przecież nie zawsze się chce rozmawiać. Zwa- żywszy, że znamy się świetnie i cała nasza ekipa czyta sobie wzajem- nie w myślach bez wysiłku. A tu odtwarzacz do kaset i kompaktów w zajętym przez nas sa- mochodzie zepsuty, więc pozostaje radio. Tak więc czasem rozma- wiając, a czasem milcząc – i wtedy bardziej słuchając – przebiegamy przez jakże liczne planety radiowego kosmosu. Szybko okazuje się, że taki lot ze stacji na stację, z nastroju w nastrój, oznacza w tej stre- fie geograficznej przyśpieszone staczanie się w przygnębiającą mo- notonię. W miarę jak zapoznajemy się z kolejnymi ofertami lokal- nych i ogólnopolskich radiofonii, przekłute wargi nam opadają, z nie- dowierzaniem kiwamy głowami (aż kołyszą się nam pióra quetzala we włosach), a nasze obsydianowe, zezujące oczy zachodzą mgłą oszołomienia: na Pacala Votana, co my napiszemy w raporcie? Pierwsza uwaga, jaka się nasuwa, jest trawestacją słynnej wypo- wiedzi Klausa Manna o doznaniach znękanego pasażera samolotu: targa nami oksymoroniczne połączenie śmiertelnej nudy ze śmier- telną zgrozą. Jednak nuda zdecydowanie przeważa. Bowiem – czyż- by na złość pluralizmowi i demokracji równocześnie? – w przecięt- nej stacji radiowej panuje nieznośna dyktatura. Dyktatura „pałer- pleja”, co oznacza, że muzyka się bez przerwy i do znudzenia powtarza. Można by nawet mówić o perwersyjnym uniwersalizmie, bo w różnych stacjach najczęściej powtarza się jednak taka sama muzyka. Wygląda na to, że główny przedmiot konkurencji jest na- stępujący: kto w tym samym czasie puści jak Przygnębiający „biznes- najwięcej razy taki sam zestaw piosenek z nie- plan” przeciętnej stacji zbyt długiej listy. W obliczu bogactwa wy- radiowej to dziesięć piose- kreowanego w tym zakresie przez ludzkość nek na krzyż (Pański). na przestrzeni ostatniego tysiąca lat, na kil- ku kontynentach jest to zastanawiający brak polotu. Słyszymy wła- ściwie nie tyle Muzykę tylko McMuzykę, a wręcz McMuzak – w do- datku cały czas na okrągło to samo. Zestaw przyrządzony według tego samego przepisu, zmiksowany z mrożonek i odgrzany w ku- chence mikrofalowej. Przygnębiający „biznesplan” przeciętnej sta- cji radiowej to dziesięć piosenek na krzyż (Pański) – stawiając spra- wę na granicy blasfemii. 6 Strona 9 DIAGNOZY Patrzymy na siebie porozumiewawczo i uśmiechamy się ironicz- nie, bowiem domyśliliśmy się, że większość redaktorów muzycznych takich stacji została profilaktycznie poddana lobotomii. Normalny, średnio inteligentny i wcale nie wybitnie wrażliwy człowiek z wła- snej woli nie przyrządziłby ani sobie, ani nikomu innemu takiego koktajlu. To zatem musi być ciężkie, mechaniczne, a do tego celowe upośledzenie układu nerwowego. Nie można więc mieć do nikogo pretensji ani tym bardziej wymagać elementarnej orientacji w całym nieprzebranym bogactwie „harmonii sfer niebieskich”. To jasne, że ci redaktorzy z pewnością nie wiedzą, kto to jest (ani co to jest): Carlo Gesualdo da Venosa, Art Ensemble of Chicago, Cristobal de Morales, Robert Wyatt, Eric Satie, Uri Caine, czy Józef Haydn. Oni nie podejrzewają nawet, iż Inuici, Pigmeje, Celtowie, bałkańscy Ro- mowie, Hindusi i Tybetańczycy – a nawet lokalni Słowianie – stwo- rzyli jakiś czas temu niesamowitą muzykę. A przecież nie wspomina- my nawet sztuki dźwięków naprawdę ezoterycznej: Sun Ra, Galiny Ustwolskiej, Luigiego Nono, the Incredible String Band. Oczywiście nic nie mówimy o Vespro Claudio Monteverdiego, Pieśni o Ziemi Mahlera w transkrypcji Schoenberga-Riehna, ani nawet o Eskimo the Residents. Wiemy aż za dobrze, że to nie ma sensu. Ponuro wpatru- jemy się w wyboje na drodze – na których następnie w milczeniu podskakujemy – bowiem zadławiły nas taśmowo podawane produk- cje Britney Spears, Willa Smitha, J. Lo i Snoop Doggy Dogga. Nie żebyśmy coś mieli przeciw wyżej wymienionym podmiotom wyko- nawczym. Ale ile można na okrągło? I to w każdej ze zwiedzonych przez nas stacji? Przy okazji też zauważamy, że w stacjach tych nie tylko muzyka jest nader średnia, ale i towarzyszące jej słowo cechuje się nieznośną wręcz mizerią. Wygląda na to, że tylko nieliczne filary tematyczne ostały się po duchowych peregrynacjach Bhagawadgity, Szekspira, Dostojewskiego i Charlie Chaplina: zakupy, zakupy, zakupy, na- stępnie rankingi i sensacje (seks, przemoc, te rzeczy) – i w ogonie sport oraz polityka. Nie więcej niż dwieście słów z przepastnej skarb- nicy języka polskiego panierowanych jest w błocie podejrzanych emocji, podtrzymywanych za pomocą niezręcznych zabiegów re- animacyjnych. Mimo więc że znamy kilkanaście kosmicznych dia- 7 Strona 10 BARTŁOMIEJ DOBROCZYŃSKI lektów, to nawet jeszcze mniejsza liczba słów wystarcza nam do tego, żeby opisać całe to radiowe uniwersum. Jest ono (1) trywial- ne, (2) nachalne, (3) prostackie, (4) po stokroć nędzne w każdym znaczeniu tego słowa, (5) kiepskie, a do tego – mimo zaangażowa- nych krociowych sum – (6) przygnębiająco tanie, wreszcie (7) prze- żute do womitów. Gdyby ktoś zarzucił nam, że jesteśmy niespra- wiedliwi i że istnieją inne jeszcze stacje, to chętnie się na to zgodzi- my, ale nie możemy kłamać naszemu doświadczeniu: na takie właśnie, a nie inne eteryczne ofiary komercjalizacji życia trafiliśmy w trakcie naszej podróży. Z jednym wszak, ale jakże chwalebnym wyjątkiem... Otóż w pewnym momencie uszom naszym objawiło się coś cał- kiem innego. Tak innego, że zamachaliśmy głowami z uciechy, że wyszeptaliśmy dziękczynne modlitwy we wszystkich językach czter- dziestu czterech galatyk, że postanowiliśmy solennie, iż w naszym raporcie namówimy Kosmiczny-Intelekt-zawsze-w-akcie (pisał o nim np. al-Kindi), żeby jednak nie unicestwiał Błękitnej Planety bomba- mi termicznymi (po uprzednim wywiezieniu z niej wszystkich roślin i zwierząt, z wyłączeniem człowieka). Otóż nagle w naszym samo- chodzie ni stąd, ni zowąd pojawił się Franciszek Kromer i jego mu- zyka, niby wtórna wobec innych klasyków wiedeńskich, a przecież jakże miła dla ucha. I jak dobrze, a przy tym przemyślnie napisana. To samo zresztą powiedziała, w ujmująco osobisty sposób, do nas, jakże osobiście, a przy tym elegancko potraktowanych – pani, która prowadziła audycję. Na naszym wskaźniku użycia pojęć z zakresu języka polskiego od razu też dodało się parę zer: ludzie występujący w tej stacji znali najwyraźniej po kilkadziesiąt tysięcy słów! Aż jęknę- liśmy z podziwu. Niezwłocznie więc zjechaliśmy do najbliższego rowu – tam przeszliśmy w ukryty wymiar – i na parę tygodni, cięgiem, nie ruszając się z miejsca, zatopiliśmy się w eterycznym jaccuzi serwo- wanym 24/7 przez to jakże Cudowne Medialne Kuriozum. Opłaciło się sowicie. Oczywiście nie w sensie pekuniarnym, lecz zasadniczo duchowym. Przede wszystkim – tacy już jesteśmy, nic na to nie pora- dzimy – urzekła nas muzyka. Okazało się, że oni tam znają wszystkie te nazwiska i ansamble, które przed chwilą wymieniliśmy. I nie tyl- ko te, jeszcze wiele, wiele więcej innych. Usłyszeliśmy więc i Diego 8 Strona 11 DIAGNOZY Ortiza w wykonaniu Jordi Savalla, i wspaniałą audycję o Johnie Ca- ge’u (przez cały tydzień, codziennie, z rana, po prostu boskie: mu- sieliśmy wypompowywać z samochodu hektolitry łez szczęścia). Usły- szeliśmy i Witolda Lutosławskiego (dla nas, Majów, to coś niesamo- witego, też kochamy matematykę) i Stabat Mater Pergolesiego. Ale też i Briana Eno, i Franka Zappę, i Aphex Twina! Nie mogliśmy uwierzyć, że istnieje w kosmosie ekipa, która jest w stanie to wszyst- ko jakoś ze sobą pogodzić. Więc tylko w uniesieniu notowaliśmy nazwiska prowadzących – jako niezbite argumenty dla Intelektu-za- wsze-w-akcie – Joanna Grotkowska, Magdalena Łoś, Ewa Obniska, Elżbieta Gryń-Stasik, Ewa Szczecińska, Andrzej Chłopecki, Irena Myczka, Anna Szewczuk, Jacek Hawryluk, Bartek Chaciński. A to tylko kilka z tych, które naprędce zapamiętaliśmy. Potem, kiedy już nasyciliśmy się sztuką dźwięków – przyszedł czas na dyskurs, na logos spermatikos: zapładniające słowo. I tu tak- że okazało się, że bogactwu słownika towarzyszy bogactwo formy i obfitość treści. Nie ma się co rozpisywać, wystarczy, że wspomni- my genialną audycję o Upaniszadach i cudowne zapiski ze współcze- sności. Irenę Eichler i Hannę Marię Gizę. I wiadomości kulturalne, i teatralne, i słuchowiska, i poezje, i ciekawe rozmowy z zaproszo- nymi gośćmi. Można by tak wyliczać w nieskończoność. Byliśmy po prostu wstrząśnięci. Skąd nagle coś tak innego w tej zatęchłej galak- tyce? Tak świeżego, dadaistycznie zakręconego, a równocześnie do- stojnie konserwatywnego: tradycja i awangarda splecione w miło- snym uścisku, w przedziwny sposób ze sobą pogodzone... W trakcie obcowania z różnymi audycjami tej stacji czuliśmy się wreszcie jak normalne, wolne organizmy żywe, a nie skrępowani kaftanami bez- pieczeństwa paranoicy, otoczeni zewsząd przez rój złowrogich halu- cynacji, omamów i deluzji. Odzyskiwaliśmy właściwą perspektywę. Świat wracał na swoje miejsce, do wytartych kolein, jakże w tym momencie przyjaznych – a nam się nie chciało wychodzić z rowu i wracać na nasz statek kosmiczny... * 9 Strona 12 BARTŁOMIEJ DOBROCZYŃSKI A teraz możemy już zostawić naszych kosmicznych Majów ich międzygwiezdnym podróżom (Evam maya e ma ho – czyli: niech będzie pozdrowiona harmonia umysłu i natury), a sami wrócić na Ziemię. Możemy też porzucić na wpół szyderczy ton niniejszego tek- stu i na sam koniec wyjawić jego ukryty zamysł. Otóż, ni mniej, ni więcej, jest nim bezkompromisowa apologia, uroczysta pochwała pewnej wcale nie tak często docenianej – a jakże Unikalnej Grupy Niezwykłych Ludzi. Nietrudno było zapewne się domyślić, iż nasi Majowie zaznali ukojenia dopiero w momencie, gdy zaczęli słuchać tzw. „Dwójki” czyli II Programu Polskiego Radia. Jest absolutnie zastanawiającym fenomenem, że to właściwie jedyny w polskiej pa- noramie medialnej (radiowo-telewizyjnej) ośrodek, który we wszech- stronny, twórczy i pogłębiony, a na dodatek całościowy sposób re- alizuje misję strażnika kultury, zarówno w aspekcie informacyjno- popularyzatorskim – zaznajamiając słuchaczy z najwartościowszymi jej dziełami – jak i twórczym: patronując tym zjawiskom, które zdają się szczególnie cenne i warte ochrony, na przykład z zakresu muzyki folkowej/ludowej czy poważnej. Już to samo warte jest ciągłego pod- kreślania i wdzięczności. Wszystko wskazuje też na to, że II Program Polskiego Radia jest jednym z nielicznych, jeśli nie jedynym rodzi- mym przedsięwzięciem medialnym, który niesłychanie poważnie, nieinstrumentalnie, traktuje swoich odbiorców i którego nie dotyczą szydercze słowa Noama Chomsky’ego: „Media to wielkie korpora- cje – sprzedają swój produkt (czyli czytelników lub widzów) rynko- wi (czyli firmom reklamowym)”. Zalet „Dwójki” można by wymieniać jeszcze wiele, ale tutaj chciał- bym się zatrzymać, bo tekst ten ma być nie tylko apologią, ale także „Dwójka” jest czymś na kształt emocjonalnego i duchowe- z pewnością naszym go wsparcia. My, Polacy, tylko bardzo rzad- narodowym skarbem. ko i z wielkim trudem potrafimy unieść czyjąś wielkość, sprawiedliwie uznać i docenić czy- jeś zasługi, właściwie zrozumieć wartość wybitnych ludzi. „Dwójka” jest z pewnością naszym narodowym skarbem – i wcale nie uważam tych słów za przesadne. Bardzo nie chciałbym, żebyśmy się o tym przekonali, gdy jej już nie będzie. Znając przeszłość, mam świado- mość, że co jakiś czas mogą się zdarzyć kolejne próby pomanipulo- 10 Strona 13 DIAGNOZY wania przy tak subtelnym i delikatnym organizmie. Uważam zatem, że koniecznie należy co pewien czas przypominać, iż jest rzeczą nie- słychanej wagi, aby „Dwójka” trwała i działała jak najdłużej, w ta- kim właśnie kształcie, w jakim ją znamy. Aby wszelkie zmiany i roz- wój, jakiemu ona będzie podlegać, wynikały z wewnętrznej dyskusji prowadzonej w kręgu pracowników tej stacji – oraz z inspiracji po- chodzącej od jej słuchaczy – a nie z zewnętrznych ingerencji popar- tych „racjonalnymi” argumentami o wyzwaniach współczesnego ryn- ku. Cały cywilizowany świat dotuje i wspiera swoją własną kulturę i najwyższy czas, abyśmy w ten sam sposób zaczęli myśleć o rodzi- mym języku i całej naszej duchowej spuściźnie. Trawestując pewne- go poetę: należy bardzo dbać o to, co kochamy, żeby szybko nie odeszło... BARTŁOMIEJ DOBROCZYŃSKI, ur. 1958, dr psychologii. Wydał: Ciemna strona psychiki. Geneza i historia idei nieświadomości (1993), New Age (1997), Orkiestra Klubu Pomocnych Serc, czyli monolog-wo- dospad Jurka Owsiaka (1999). 11 Strona 14 TEMAT MIESIĄCA DEFINICJE Arkadiusz Stempin Wiek totalitarnych utopii Minione sto lat wypełniło się mi- lat pięćdziesiątych, kwitł w dalszym tologiami politycznymi, które zanim ciągu we włoskim i francuskim życiu zhańbiły się zbrodnią, oczarowały intelektualno-politycznym. Ba, do miliony ludzi. Nieznane ani Arystote- dnia dzisiejszego zachowuje on swój lesowi, ani Monteskiuszowi, ani Mak- młodzieńczy czar w krajach, które ni- sowi Weberowi, przesądziły o wyjąt- gdy nie pogrążyły się w odmętach ko- kowości tego stulecia w dziejach ludz- munistycznego szaleństwa i zbrodni. kości. W jego obrazie, pomimo Postać Che Guevary, niezmącenie szczytnego podboju kosmosu, impo- obecna w pejzażu kulturowym Euro- nujących postępów w medycynie oraz py Zachodniej, ma rangę znacznie rewolucji w komunikacji, dominuje przewyższającą status straganowego ga- „czerń grozy i czerwień okrutnie wy- dżetu. Taki fenomen da się wytłuma- toczonej krw”1 . Siła dziejowa ideolo- czyć jedynie głębokim zakorzenieniem gii dwudziestowiecznych okazała się i odpornością totalitarnych ideologii na tak wielka, że faszyzm, który w 1945 doświadczenie rzeczywistości oraz roku zniknął ze sceny historii, do- wiarą w determinizm dziejowy, charak- czekał się w 1987 roku częściowego terystyczny dla ludzi pozbawionych uniewinnienia, i to z ust jego najlep- innej religii: wiarą, z którą nie sposób szego znawcy2 . Natomiast komu- się rozstać . nizm, na wpół martwy wśród naro- Właśnie wyrugowanie przez dów Europy wschodniej od połowy „Wielką Czwórkę” myślicieli nie- 1 Jan Józef Szczepański Maleńka encyklopedia totalizmu, Warszawa 1990, s. 5. 2 Chodzi tu o interpretrację narodzin faszyzmu pióra niemieckiego historyka Ernsta Nolte, który w ruchu nazistowskim dostrzegł reakcję obronną na niebezpieczeństwo bol- szewizmu (Historikenstreit, Monachium 1987). 12 Strona 15 TEMAT MIESIĄCA mieckich – najistotniejszych dla kli- ne wartości, potwierdzała się empi- matu intelektualnego początku XX rycznie w anarchii wywołanej I wojną wieku – wiary w Boga, owego impul- światową. Pozbawiony jakiegokol- su napędzającego jednostki i masy, wiek przewodnika, dryfujący w odmę- urosło do rangi głosu nowych cza- tach zawieruchy wojennej świat tonął sów. Marks opisywał świat, w któ- w bezmiarach pesymizmu. Kiedy więc rym to stosunki ekonomiczne są sprę- koniec wojny zbiegł się z publikacją żyną napędową ludzkości. Freud do- dzieła Oswalda Spenglera Zmierzch strzegł ją w popędzie seksualnym, zaś cywilizacji Zachodu, przyjęto je wszę- Nietsche w „woli mocy”. Einstein, dzie z zapartym tchem. Ta pustka dowodzący, że czas absolutny nie ist- oznaczała wezwanie dla nowego typu nieje, a czasoprzestrzeń jest zakrzy- Mesjasza o niepohamowym apetycie wiona, zdjął wirujący glob z dotych- do panowania nad całą ludzkością. czasowej osi i jakby porzucił we Nic dziwnego, że świat nie musiał wszechświecie, czym zdetronizował długo czekać, by z zaproszenia sko- absolut z wyznaczonego mu wcze- rzystali gangsterzy polityczni. śniej miejsca. Publiczna reakcja na te Lenin, Mussolini i Stalin, a póź- teorie dowiodła, że geniusz czystej niej Hitler, wszyscy odurzeni narko- nauki wywiera na ludzkość wpływ tykiem władzy, wszyscy owładnięci większy, niż czynią to politycy. Bo obsesją przemocy o napięciu niespo- oto u progu lat dwudziestych XX tykanym w naszych czasach uciele- wieku zaczęły się rozpowszechniać śniają wprawdzie wspólnotę społecz- poglądy o nadejściu kresu wszelkich nych namiętności, ale są przykładem absolutów: czasu, przestrzeni, dobra, zasadniczej roli jednostki w dziejach zła, wiedzy, a w końcu wartości. Teo- dwudziestowiecznego totalitaryzmu. rie Marksa i Freuda, odsłaniające Śmierć Hitlera nieprzypadkowo pod powłoką rzeczy istnienie ukry- zbiegła się z upadkiem narodowego tych sił, podważały poczucie odpo- socjalizmu. Śmierć Stalina natomiast wiedzialności jednostki i trwałości ukazała paradoks systemu rzekomo zasad moralnych. Pod wpływem idei wpisanego w prawa rozwoju spo- desynchronizacji czasu Einsteina oraz łecznego, tak naprawdę jednak uza- seksualnego gnostycyzmu Freuda leżnionego od woli jednego człowie- nowa literatura dwudziestowieczna ka. Bo gdy Stalin umarł, cały system zmiatała z powierzchni ziemi cały li- zatrząsł się w posadach. Gigantycz- teracki dorobek XIX wieku. Autorzy na koncentracja woli politycznej cha- Ulissesa oraz W poszukiwaniu straco- ryzmatycznych przywódców jest nego czasu obwieszczali narodziny w tej epoce bezprecedensowa. Bez nowego anty-bohatera (a zarazem ko- Lenina nie byłoby Października 1917 niec romantycznego indywidualnego roku, bez Stalina – „stalinizmu”, bez heroizmu) i okazywali wzgardę dla Mussoliniego – „Marszu na Rzym”. werdyktów i zakazów moralnych. Hitler z kolei realizował swój pry- Wizja Einsteina, relatywizująca uzna- watny scenariusz rodem z Mein 13 Strona 16 ARKADIUSZ STEMPIN Kampf wymyślony w monachijskich li tego najistotniejszego kierunku piwiarniach. Niemniej każdy z nich w polityce po I wojnie światowej, reprezentuje inny typ rewolucjonisty, „zagubionego dziecka bolszewizmu”, co nadaje indywidualne piętno faszy- szybko wepchnęli faszyzm w swoją zmowi włoskiemu i niemieckiemu, historiografię, postrzegając go jako leninizmowi i stalinizmowi. Lenin to groźny pomruk ginącej burżuazji, ponury i nietowarzyski superdzia- którym ruch ten nigdy nie był. łacz, teoretyk i mówca wiecowy żyją- Następca Lenina, Stalin, rewolu- cy rewolucją przez 24 godziny. cyjny bandyta o ospowatej twarzy, nie W tym celu wyrzekł się wszystkiego, miał własnego programu ideologicz- co lubił: jazdy na łyżwach, studio- nego. Rozdarty między lękami a am- wania łaciny, szachów, nawet muzy- bicją, niesiony uczuciem zemsty, ki. Wierzył, że rewolucje wybuchają usprawnił dramaturgię terroru na ska- nie za sprawą nieubłaganej historii, lę niespotykaną w żadnych wcześniej- lecz przeprowadza je elita kierowa- szych tyraniach. Zakończywszy bez na przez lidera, którą to rolę zare- oparcia w teorii największy ekspery- zerwował dla siebie. Identyfikował ment w dziejach ludzkości w zakresie się z historią, stawiając ją poza jaki- inżynierii społecznej, polegający na mikolwiek ograniczeniami moralny- zabiciu pięciu milionów chłopów i ze- mi. Ten sam ultrarewolucyjny deka- słaniu dalszych dziesięciu do obozów, log wyznawał też Mussolini. W prze- pozyskał w osobie Hitlera, na dwa- ciwieństwie do Lenina posiadał on naście lat przed Holokaustem, ucznia, jednak cechy ludzkie – oprócz 169 wyznawcę, a w końcu rywala. kochanek głównie próżność i żądzę Wyznając determinizm biologicz- zaskarbienia sobie popularności ny, podobnie jak Lenin darwinizm wśród mas. Stąd podczas I wojny społeczny, dzieląc z nim konspiracyj- światowej, zwietrzywszy opary na- ne dążenie do władzy i snując plany cjonalizmu, począł je wdychać wiel- eksterminacji ludzi na jeszcze większą kimi haustami. Na tym tle drogi le- skalę, Hitler różnił się od Lenina wła- ninizmu i protofaszyzmu Mussolinie- ściwie jednym: romantyczno-arty- go rozeszły się. W momencie, gdy stycznymi instynktami. To dzięki nim Lenin umieścił ideę rewolucji w ser- w 1933 roku uwiódł Niemcy. Nie cu skrajnej lewicy, Mussolini zawarł będąc w stanie zawładnąć ich umysła- hasło dobrodziejstwa ludu w ideolo- mi – Niemcy byli najbardziej wy- gii prawicy. Obydwa obozy skoczy- kształconym narodem na świecie – ły sobie do oczu za sprawą tego, co poskromił ich serca i wrażliwość, ho- ich dzieliło, lecz także tego, co ich norując ich przywiązanie do wyobra- łączyło. Mussolini, naśladując, jak- żeń narodowych: tonących we mgle kolwiek mniej krwiożerco, strategię lasów, gdzie rodzili się tytani o blond Lenina, począł wściekle zwalczać włosach, do cwałujących Walkirii, włoski komunizm. Marksiści, którzy płonących Walhalli. Nawet sprowa- w swojej historiozofii nie przewidzie- dzając mundury z Włoch, ulepszył je 14 Strona 17 TEMAT MIESIĄCA tak, że elegancją przewyższyły orygi- dukowanych do wymiaru biologicz- nał. Natomiast od Stalina odróżniał no-rasowego (nazizm) lub socjohisto- się tym, że osobiście nie zajmował się rycznego (komunizm). Uzurpując represjami, obarczając tym zadaniem sobie prawo do wysyłania obywateli swoich pretorianów (Himmler). na śmierć, usprawiedliwiał się przy Tak więc to najpierw Leninowi tym rzekomą naukową konieczno- udało się przy pomocy masowego ścią (scjentyzm). Zapuściwszy korze- terroru stworzyć nieznaną w dziejach nie w Rosji, wirus totalitaryzmu do- autokrację, dostarczając dla niej tarł do Włoch, a potem do Niemiec, wzorca na najbliższe sześć dziesięcio- gdzie umożliwił powstanie nazistow- leci. Zasadzała się ona na czterech skiego Lewiatana. celach: zniszczeniu całej opozycji, Pokrewieństwo obydwu totalita- oddaniu rządów w ręce elity awan- ryzmów, stalinizmu i nazizmu, jest gardy (jednej partii), stłamszeniu bardzo ścisłe3 . W tym tkwiła tajem- wszelkiej opozycji w łonie partii nica ich porozumienia. I to mimo, że i skoncentrowaniu władzy partii faszyzm niemiecki, wzorujący się na w ręku wąskiej grupy, ostatecznie – włoskim, czerpał rozwiązania bolsze- w ręku jednego człowieka. W ten wickie z drugiej reki, nie uświada- sposób pojawił się nowy typ społe- miał sobie w pełni swojego rodowo- czeństwa, totalnie podporządkowa- du. O ile spotkanie hitlerowców ze ny Partii-Państwu. Nowy totalita- swą macierzą w 1939 roku, kiedy to ryzm zastąpił dotychczasowe despo- rozbiorem Polski rozpętano II woj- tyzmy i tyranie. W starym świecie nę światową, było nieuświadomione, samowładztwo podlegało na ogół o tyle widoczna między obydwoma ograniczeniu przez rozmaite siły spo- totalitaryzmami opozycja ideologicz- łeczne – Kościół, arystokrację, szlach- na ujawniła w dalszym przebiegu tej tę, mieszczaństwo, cechy, gildie, są- wojny ogromną siłę wzajemnej wro- downictwo. Ponadto respektowano gości. W konsekwencji wojna szyb- idee siły nadrzędnej w postaci Boga ko stała się sceną konfrontacji obu lub prawa naturalnego. Nowy tota- systemów, co ostatecznie zadecydo- litaryzm manifestował prymat poli- wało o całym jej sensie. Przesądziło tycznej woli nad organizacją społe- to też o apokalipsie faszyzmu, jego czeństwa oraz prowadził do aberra- haniebnym końcu i triumfie komu- cji idei państwa, nad którą mozolnie nizmu sowieckiego. Bo najpierw Sta- pracowała myśl europejska na prze- lin wcisnął w prokrustowe łoże ko- strzeni ostatnich 400 lat. Totalita- munistycznego totalitaryzmu wszyst- ryzm nie symbolizował już władzy kie kraje, w których podczas wojny despoty stojącego ponad prawem, Armia Czerwona miała ostatnie sło- lecz konotował państwo kontrolują- wo. W drugiej fazie, kiedy w wyni- ce całe życie swoich obywateli, zre- ku upadku faszyzmu doszło do 3 Na podstawie analizy porównaczej obydwu systemów Z. Brzeziński i C. J. Friedrich w dziele Totalitarian Dictatorship and Autocracy (1954) skonstruowali teorię totalitaryzmu. 15 Strona 18 ARKADIUSZ STEMPIN uproszczenia politycznej szachowni- totalitaryzm pozostawił najbardziej cy świata do antagonistycznej pary: krwawy ślad w historii, Czerwoni demokracji liberalnej i totalitaryzmu Khmerowie wspierani przez komu- komunistycznego, centrala w Mo- nistów wietnamskich walczyli z re- skwie wspierała rozmaite ruchy nie- publikanami Lon Nolak, któremu podległościowe i lewicowe w Azji, w sukurs przyszły USA (naloty, do- Afryce i Ameryce, próbując zbudować radcy, uzbrojenie, interwencja pie- blok socjalistyczny. Wykorzystując choty południowowietnamskiej). Ale wśród narodów wyrywających się rozciągłość idei komunistycznej po- z kolonialnego ucisku nienawiść do ciągnęła za sobą utratę jedności, osła- kapitalizmu i do USA, które podob- bienie ideologii. Nowe totalitaryzmy nie jak i inne państwa kolonialne komunistyczne w Chinach (ma- wspierały stare, lokalne reżimy, Ro- oizm), Albanii, na Kubie (castryzm), sja sowiecka rozciągnęła zimną woj- przelicytowały w rewolucyjnej orto- nę na „Trzeci Świat”, który stał się doksji Moskwę, która straciła przy- klasyczną sceną dla jej Realpolitik. wilej uniwersalnego modelu. Rzym, Grając kartą rewolucyjną, udzielała który przestał być Rzymem, w ostat- ona pełnego wsparcia miejscowym niej swojej fazie, „z ludzką twarzą” ruchom, dostarczała im broń, wysy- (Gorbaczow) dowodzi raczej tezy łała doradców, czy nawet zajmowa- o absolutnym bankructwie utopii ła w ich imieniu kraj. W bipolarnym komunizmu, nawet tego „uczłowie- świecie zmuszało to USA do automa- czonego”. tycznego opowiedzenia się po stro- Zniknięcie wielkich ideologii XX nie przeciwnej. Jeśli najbardziej wieku nie rozproszyło lęku o przy- krwawy reżim (z chińsko-wietnam- szłość, nie odsłoniło sensu historii. skiego nadania) usadowił się w Kam- Pytanie Cata Mackiewicza: „Czy bodży, gdzie wyrósł z połączenia idziemy naprzód czy w tył? Czy świat konfucjańskiego sposobu myślenia doskonali się czy jest coraz bardziej z niespotykanym nawet w Rosji wo- prostacki?” – zadajemy dziś raczej luntaryzmem, to pozbawiona jakich- w poczuciu determinacji niż intelek- kolwiek skrupułów radziecka polity- tualnej ciekawości ka, prowadzona według zasady „wróg mojego wroga jest moim przy- ARKADIUSZ STEMPIN, dr, hi- jacielem”, znalazła swoje modelowe storyk na Uniwersytecie Alberta wcielenie w inwazji Katangi na Zair Ludwiga we Freiburgu Bryzgo- przez granicę Angoli. To tam w 1977 wijskim, razem z B. Martinem roku komuniści przejęli rolę „secesjo- wydał ostatnio dwujęzyczną nistów imperialistycznych”, wspiera- książkę: Polen und Deutschland jąc Katańczyków wojskami kubański- in schweren Zeiten 1933-1990/ mi i rosyjskimi, podczas gdy drugą Polska i Niemcy w trudnych la- stronę, Zair, popierały Francja i Ma- tach 1933-1990 (2004). roko. Natomiast w Kambodży, gdzie 16 Strona 19 TEMAT MIESIĄCA Piotr Kłodkowski Król Historia w dzisiejszej świadomości przybiera nowe, ale bardzo zrozumiałe kształty. Niewiele w niej miejsca na wydarzenia, które lepiej gdzieś upchnąć w niepamięć. Marzeniem, przysłaniają- cym moment teraźniejszości, jest powrót do dawnego królestwa Sihanouka. W miarę upływu lat staje się ono mityczną krainą, w której dobry król (premier, reżyser i aktor) sprawował łagodne rządy nad miłującą pokój ludnością. Tradycja, jak mawiają starzy i podobno bardzo mądrzy ludzie, stanowi podstawę funkcjonowania każdego państwa. Bo nawet jeże- li wokoło wszystko się zmienia, i to tak gwałtownie i niespodziewa- nie, że nie sposób przewidywać przyszłości, nawet nie tej dalszej, odległej o kilkanaście czy kilkadziesiąt lat, ale tej bliższej, leżącej nie- mal w zasięgu ręki, to musi przecież być coś lub ktoś potrafiący dać poczucie stabilności, będący jak kotwica, która mocno trzyma się prawdziwej albo, częściej, wyidealizowanej przeszłości. W jednych krajach tą kotwicą jest prawo umocowane w przekazie religijnym, prawo, które nadal wskazuje na różnicę między tym, co dobre, a tym, co złe. Gdzie indziej znowu panuje obyczaj, może dla postronnych dziwaczny i mało zrozumiały, dzięki któremu wiadomo, czego spo- dziewać się od własnego rządu, od sąsiadów bądź rodziców. Oby- 17 Strona 20 PIOTR KŁODKOWSKI czaj tworzony od setek lat, obrastający kolejnymi tabu, symbolami i znaczeniami. Bez niego, jak mawiają starzy i podobno bardzo mą- drzy ludzie, wszystko zamienia się w chaos, w którym gubi się po- dział na to, co dobre, i to, co złe. Kotwicą może być też król. Jego portrety wiszące niemal w każ- dym miejscu w państwie nieustannie przypominają, że jesteśmy w mo- narchii, gdzie tradycja powinna stanowić część świadomości miesz- kańców. Ale w Kambodży postać króla na fotografii nie jest zwy- czajnym symbolem. Kambodża nie zawsze była monarchią i nie zawsze król był głową państwa. Kiedy w Phnom Penh wiosną 2000 roku patrzyłem na fotografie króla Sihanouka, domyślałem się, że w rzeczywistości musi wyglą- dać na bardziej zmęczonego i zrezygnowanego. Skończył 78 lat, ale na zdjęciach nie przedstawiano go bynajmniej jako czcigodnego starca, lecz jako atrakcyjnego mężczyznę w średnim wieku. Chwyt znany z sąsiedniej Tajlandii, lecz przecież nieobcy krajom związanym z zu- pełnie odmiennymi cywilizacjami. Sihanouk miał zostać wówczas staro-nowym symbolem, którego zadaniem było odtworzenie tożsamości kraju doświadczonego ludo- bójstwem, nieznanym wcześniej w jego historii. Miał przywrócić nadzieję i przypomnieć o epoce dawnej stabilizacji, a może także o czasach, gdy imperium Khmerów miało rze- Groteska, innym razem czywiste powody do dumy. Jednak stary król okrucieństwo i szalona jakoś nie pasował do owego gorsetu-symbolu. ideologia albo polityczny Jego osobowość niejednokrotnie bowiem wy- absurd i beznadziejna bieda, okraszona jedynie łamywała się z narzuconych mu ról. Odgrywał drobiną nadziei. Siha- je za każdym razem w sposób nierzadko zdu- nouk wszystko przeżył. miewający nie tylko polityków z obcych państw, lecz i własnych poddanych, którzy wi- docznie nie bardzo rozumieli monarsze pozy i specyficzną kreatyw- ność, dość typową dla wielu królów panujących w Azji. Początkowo kierował nim zwykły kaprys czy banalny narcyzm, później – stworzone we własnej świadomości poczucie misji. Jak do tej pory wystąpił w czterech aktach swojego życia, przy czym każdy z nich był opowieścią rzuconą na odmienne tło. Groteska, innym razem okrucieństwo i szalona ideologia albo polityczny absurd i bez- 18