Strona 1 John Reed Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem Napisane: 1 stycznia 1919, Nowy Jork Wydawca: RSW „Prasa-Książka-Ruch”, Warszawa 1956 Wersja elektroniczna: Tadeusz Walczak SPIS TREŚCI: Przedmowa do wydania amerykańskiego Przedmowa do wydania rosyjskiego Wstęp Rozdział pierwszy Tło Rozdział drugi Nadciągająca burza Rozdział trzeci W wigilię Rozdział czwarty Upadek Rządu Tymczasowego Rozdział piąty Naprzód! Rozdział szósty Komitet Ocalenia Rozdział siódmy Front rewolucyjny Rozdział ósmy Kontrrewolucja Rozdział dziewiąty Zwycięstwo Rozdział dziesiąty Moskwa Rozdział jedenasty Zdobycie władzy Rozdział dwunasty Zjazd Chłopski Przypisy autora Uwagi i wyjaśnienia autora Strona 2   2   Przedmowa do wydania amerykańskiego Z ogromnym zainteresowaniem i nie słabnącą uwagą przeczytałem książkę Johna Reeda „Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem”. Z całego serca polecam tę książkę robotnikom wszystkich krajów. Pragnąłbym, aby książka ta rozeszła się w milionach egzemplarzy i przełożona została na wszystkie języki, daje ona bowiem prawdziwy i wyjątkowo żywy obraz wydarzeń, tak ważnych dla zrozumienia istoty rewolucji proletariackiej i dyktatury proletariatu. Zagadnienia te są obecnie szeroko omawiane, ale nim się te idee przyjmie czy odrzuci, należy zrozumieć całą doniosłość podejmowanej decyzji. Książka Johna Reeda przyczyni się niewątpliwie do wyjaśnienia tej kwestii, która jest podstawowym zagadnieniem międzynarodowego ruchu robotniczego. W. I. LENIN 1920 Przedmowa do wydania rosyjskiego „Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem” – tak zatytułował John Reed swą wspaniałą książkę. Z niezwykłą plastycznością i mocą opisane są w niej pierwsze dni Rewolucji Październikowej. To nie jest zwykły rejestr faktów, zbiór dokumentów. Jest to taśma żywych obrazów, tak typowych, że każdy uczestnik rewolucji, czytając te kartki, przypomni sobie podobne wydarzenia, których był świadkiem. Wszystkie te obrazki wzięte z wiru życia doskonale odtwarzają nastrój mas – nastrój, na tle którego szczególnie zrozumiały się staje każdy akt wielkiej rewolucji. Na pierwszy rzut oka zdumiewa, jak mógł napisać tę książkę cudzoziemiec, Amerykanin, który nie zna języka ludu tego kraju, obyczajów… Zdawałoby się, że co krok powinien popełniać śmieszne błędy, nie dostrzegać wielu rzeczy istotnych. Cudzoziemcy piszą o Rosji Radzieckiej inaczej; albo wcale nie rozumieją zachodzących wydarzeń, albo też biorą poszczególne – niekoniecznie typowe – fakty i uogólniają je. Co prawda niewielu z nich było naocznymi świadkami rewolucji. John Reed nie był obojętnym obserwatorem, był namiętnym rewolucjonistą, komunistą; rozumiał sens wydarzeń, sens wielkiej walki. To właśnie dało mu tę ostrość spojrzenia, bez Strona 3   3   której napisanie takiej książki byłoby niemożliwe. Rosjanie również piszą o Rewolucji Październikowej w sposób odmienny; albo dają jej ocenę, albo opisują te poszczególne epizody, których byli uczestnikami. Książka Reeda daje ogólny obraz prawdziwej rewolucji mas ludowych – dlatego też będzie miała dla młodzieży, dla przyszłych pokoleń, dla tych, dla których Rewolucja Październikowa będzie już historią, szczególnie wielkie znaczenie. Książka Reeda – to swego rodzaju epos. John Reed bez reszty związał się z rewolucją rosyjską. Rosja Radziecka stała się dlań swoja i bliska. Zginął w niej od tyfusu i pochowano go pod Czerwonym Murem. Ten, kto potrafi opisać pogrzeb ofiar rewolucji tak, jak to uczynił John Reed – godzien jest tego zaszczytu. N. K. KRUPSKA Wstęp Książka niniejsza jest odcinkiem skondensowanej historii opowiedzianej tak, jak ją widziałem. Jedynym moim zamiarem jest podanie dokładnego sprawozdania z wypadków Rewolucji Październikowej, kiedy to bolszewicy na czele robotników i żołnierzy zdobyli władzę w Rosji i oddali ją w ręce rad. Rzecz prosta, najwięcej piszę o stolicy i sercu powstania – o „czerwonym Piotrogrodzie”. Czytelnik winien jednak pamiętać, że wszystkie zdarzenia piotrogrodzkie zostały prawie dokładnie powtórzone z większym lub mniejszym nasileniem w różnych odstępach czasu w całej Rosji. W niniejszej książce, pierwszej spośród kilku, które piszę obecnie, muszę się ograniczyć do podania kroniki tych wydarzeń, które sam obserwowałem i przeżywałem lub też zaczerpnąłem ich opis z wiarogodnych źródeł. Właściwą kronikę poprzedzają dwa rozdziały dające zarys ogólny tła i przyczyn rewolucji. Zdaję sobie sprawę, że te dwa rozdziały utrudnią czytanie, lecz są one niezbędne dla zrozumienia następnych. Czytelnikowi nasunie się wiele pytań: Co to jest bolszewizm? Jaki system rządów stworzyli bolszewicy? Jeśli przed Rewolucją Październikową bolszewicy walczyli o Konstytuantę, to dlaczego potem rozpędzili ją siłą zbrojną? Dlaczego burżuazja, występująca pierwotnie przeciw Konstytuancie, zaczęła walczyć o nią wtedy, gdy niebezpieczeństwo bolszewizmu wystąpiło w całej pełni? Na te pytania ani też na wiele innych nie mogę odpowiadać tutaj. W innej swej pracy, Od Korniłowa do Brześcia Litewskiegoi, opisuję przebieg rewolucji aż do zawarcia pokoju z Niemcami włącznie. Tam piszę również o pochodzeniu i działalności organizacji Strona 4   4   rewolucyjnych, wyjaśniam ewolucję powszechnych nastrojów, rozwiązanie Konstytuanty, ustrój państwa radzieckiego oraz podaję przebieg i rezultaty pertraktacji w Brześciu Litewskim. Dla zrozumienia procesu dochodzenia do władzy bolszewików należy wziąć pod uwagę, że rosyjskie życie ekonomiczne i armia rosyjska uległy rozprzężeniu nie 7 listopada 1917 roku, lecz wiele miesięcy przedtem; był to logiczny rezultat procesu, który rozpoczął się już w roku 1915. Sprzedajni reakcjoniści rządzący dworem carskim – z całą świadomością postanowili doprowadzić Rosję do zguby po to, aby zawrzeć odrębny pokój z Niemcami. Teraz wiemy już, że zarówno brak broni na froncie, co spowodowało wielki odwrót armii w lecie roku 1915, jak również brak żywności w wojsku i w wielkich miastach oraz załamanie się przemysłu i komunikacji w 1916 roku – wszystko to były poszczególne akty gigantycznej kampanii sabotażowej, w porę przerwanej przez rewolucję marcową. W ciągu pierwszych kilku miesięcy nowego reżimu sytuacja wewnętrzna kraju i zdolność bojowa armii poprawiły się wyraźnie, jakkolwiek rewolucja, która nagle dała wolność stu sześćdziesięciu milionom najbardziej na świecie ciemiężonych ludzi, spowodowała nie lada chaos. Jednak „miesiąc miodowy” nie trwał długo. Klasy posiadające chciały tylko politycznej rewolucji, która odebrałaby władzę carowi, a oddała ją im. Pragnęły one uczynić Rosję republiką konstytucyjną na wzór Francji lub Stanów Zjednoczonych lub też monarchią konstytucyjną na wzór Anglii. Z drugiej strony – szerokie masy ludowe chciały prawdziwej demokratyzacji rolnictwa i przemysłu. W książce Russia's Message, opisującej rewolucję 1905 roku, William English Walling charakteryzuje bardzo trafnie nastrój robotników rosyjskich, którzy później mieli prawie jednogłośnie opowiedzieć się za bolszewizmem: Wiedzieli oni (robotnicy), że jeżeli władza wpadnie w ręce innej klasy, to nawet przy wolnym rządzie może się zdarzyć, że będą przymierali głodem… Rosyjski robotnik jest rewolucjonistą, ale nie jest gwałcicielem ani dogmatykiem, ani też nie jest pozbawiony inteligencji. Gotów jest stanąć na barykadach – zna je dobrze – ale chyba on jeden wśród robotników całego świata zna je z własnego doświadczenia. Jest gotów i chce walczyć ze swym ciemięzcą – klasą kapitalistyczną – aż do końca; jednakże nie ignoruje istnienia innych klas, wymaga od nich tylko, aby w nadciągającej groźnej próbie sił stanęły po jednej lub po drugiej stronie. Wszyscy oni (robotnicy) przyznają, że nasz (amerykański) ustrój polityczny jest lepszy niż ich, ale bynajmniej nie palą się do zamiany jednego despoty na drugiego (tzn. cara na klasę kapitalistyczną)… Nie po to rosyjscy robotnicy byli rozstrzeliwani, traceni setkami w Moskwie, Rydze i Odessie, więzieni tysiącami w każdym rosyjskim więzieniu i trzymani na zesłaniu na pustyniach i w okręgach polarnych, aby w zamian otrzymać wątpliwe przywileje robotników z Goldfields i Cripple Creek…ii Strona 5   5   Tak więc w Rosji, podczas wojny prowadzonej z zewnętrznym nieprzyjacielem, rozwijała się na tle rewolucji politycznej rewolucja socjalna, zakończona triumfem bolszewizmu. Dyrektor wrogiego rządowi radzieckiemu Rosyjskiego Biura Informacyjnego w Ameryce, mr A. J. Sack, powiada w swej książce pt. The Burth of the Russian Democracy: Bolszewicy stworzyli własny gabinet z premierem Włodzimierzem Leninem i ministrem spraw zagranicznych Lwem Trockim. Natychmiast po rewolucji marcowej stało się widoczne, ż e ich dojście do władzy jest nieuniknione. Historia bolszewików po rewolucji jest historią ich ciągłego rozwoju… Cudzoziemcy, a zwłaszcza Amerykanie, podkreślają często „ignorancję” robotników rosyjskich. To prawda, że brak im politycznego wyrobienia ludów zachodnich, ale za to są świetnie wyszkoleni w umiejętności dobrowolnego organizowania się. W roku 1917 rosyjskie spółdzielnie spożywców liczyły ponad dwanaście milionów członków, a same chociażby rady są wspaniałym dowodem organizacyjnego geniuszu mas rosyjskich. Poza tym w całym świecie nie ma chyba ludu równie oswojonego z teorią socjalistyczną i jej praktycznym zastosowaniem. William English Walling charakteryzuje ich w sposób następujący: Większość robotników rosyjskich umie czytać i pisać. W kraju panuje już od kilku lat tak silne wrzenie, że nie tylko posiadają oni jako przywódców inteligentniejsze jednostki ze swej klasy, ale mogą też wynosić korzyści z kontaktu z dużą częścią równie rewolucyjnie usposobionych klas wykształconych, które zwróciły się do ludu pracującego ze swymi ideami politycznego i socjalnego odrodzenia Rosji… Wielu pisarzy tłumaczy swą wrogość dla rządu radzieckiego tym, że ostatnia faza rewolucji rosyjskiej była po prostu walką elementów „przyzwoitych” z brutalnym bolszewizmem. Tymczasem właśnie klasy posiadające, widząc wzrost potęgi ludowych organizacji rewolucyjnych, usiłowały je zniszczyć i wstrzymać bieg rewolucji. Aby móc osiągnąć ten cel, klasy posiadające uciekały się do rozpaczliwych środków. Zdezorganizowano transport i sprowokowano zamieszki wewnętrzne, aby zgnębić rząd Kiereńskiego i rady; zamknięto sklepy i pochowano opał i surowce, aby zgnieść komitety fabryczne; wprowadzono karę śmierci w wojsku i bezczynnie przyglądano się porażkom na froncie, aby złamać komitety armii na froncie. Wszystko to tylko dolewało oliwy do bolszewickiego ognia, w odpowiedzi bowiem bolszewicy głosili walkę klasową i proklamowali władzę rad. Między tymi dwiema krańcowościami pośród partii, które całkowicie lub tylko połowicznie popierały bolszewików, znajdowali się tzw. umiarkowani socjaliści, Strona 6   6   mienszewicy, socjalrewolucjoniści oraz kilka mniejszych ugrupowań. Również i te grupy były atakowane przez klasy posiadające, ale własne ich teorie osłabiły w nich zdolność stawiania oporu. Ogólnie mówiąc – mienszewicy i socjalrewolucjoniści uważali, że Rosja jeszcze nie dojrzała ekonomicznie do rewolucji socjalnej; twierdzili oni, że możliwa jest tylko rewolucja polityczna. Według nich masy rosyjskie nie były jeszcze przygotowane do przejęcia władzy, tak że wszelkie próby w tym kierunku doprowadziłyby – ich zdaniem – nieuchronnie do reakcji, którą jakiś niecny kombinator polityczny mógłby wyzyskać dla odbudowy starego reżimu. Następstwem tego rozumowania była obawa „umiarkowanych” socjalistów przed wyzyskaniem władzy, którą w pewnej chwili musieli przyjąć. Sądzili oni, że Rosja musi przejść wszystkie stadia ekonomicznego i politycznego rozwoju, które przechodziła Europa Zachodnia, by dopiero potem wraz z całym światem wejść na drogę prawdziwego socjalizmu. Dlatego też zgadzali się z klasami posiadającymi, że Rosja musi przede wszystkim zostać państwem parlamentarnym – zresztą z pewnymi ulepszeniami w stosunku do demokracji zachodniej. W rezultacie żądali współpracy w rządzie z klasami posiadającymi. Stąd był już tylko jeden krok do popierania klas posiadających. „Umiarkowani” socjaliści potrzebowali burżuazji, ale ta ostatnia ich nie potrzebowała. Tak więc ministrowie socjalistyczni musieli odstępować krok po kroku od swego programu, podczas gdy klasy posiadające stawały się coraz bardziej wymagające. Gdy bolszewicy skończyli ze wszystkimi fałszywymi kompromisami, mienszewicy i socjalrewolucjoniści okazali się bojownikami klas posiadających… To samo zjawisko daje się dzisiaj zauważyć prawie na całym świecie… Mnie się wydaje, że bolszewicy nie byli siłą destrukcyjną, odwrotnie -sądzę, że partia bolszewicka była jedyną partią w Rosji posiadającą pozytywny program i siłę niezbędną dla przeprowadzenia go w kraju. Gdyby się im nie udało zdobyć władzy, to nie wątpię, że wojska imperialistycznych Niemiec byłyby w Piotrogrodzie i Moskwie w grudniu, a Rosja byłaby znów uciskana przez cara… Dzisiaj, po całym roku rządów radzieckich, wciąż jeszcze jest przyjęte określenie powstania bolszewickiego mianem „awantura”. Rzeczywiście była to awantura, nawet jedna z najwspanialszych awantur, w jakie wdał się kiedykolwiek rodzaj ludzki. Dzięki tej awanturze wtargnęły do historii masy pracujące, dla których prostych, a zarazem wielkich pragnień wszystko postawiono na jedną kartę. Cała machina do przeprowadzenia podziału ziemi obszarników między chłopów była już z góry przygotowana. Dla wprowadzenia w Strona 7   7   życie planu kontroli robotników nad przemysłem były już zorganizowane komitety fabryczne i związki zawodowe. W każdej wsi, każdym miasteczku, mieście, powiecie i guberni rady robotniczych, żołnierskich i chłopskich delegatów były gotowe do przejęcia administracji miejscowej. Cokolwiek byśmy myśleli o bolszewizmie, pozostanie faktem niezaprzeczonym, że rewolucja rosyjska jest jednym z największych wydarzeń w dziejach ludzkości, a powstanie bolszewickie – zjawiskiem obchodzącym cały świat. Tak samo jak historycy współcześni poszukują wszelkich źródeł zawierających sprawozdania z najmniejszych zdarzeń, jakie miały miejsce podczas Komuny Paryskiej, tak historycy w przyszłości będą chcieli wiedzieć, co się zdarzyło w Piotrogrodzie w listopadzie roku 1917, jakim duchem był ożywiony lud, jak wyglądali, mówili i działali jego przywódcy. Pisząc tę książkę miałem to stale na uwadze. W czasie walki sympatie moje nie były neutralne, ale opowiadając historię tych wielkich dni, starałem się widzieć wydarzenia okiem sumiennego sprawozdawcy, chcącego ustalić prawdę. J. R.. Nowy Jork, 1 stycznia 1919 r. Strona 8   8   Rozdział pierwszy Tło W końcu września roku 1917 odwiedził mnie w Piotrogrodzie pewien profesor socjologii, obywatel jednego z krajów koalicyjnych. Przyjechał zwiedzić Rosję. W sferach handlowych i intelektualnych powiedziano mu, że rewolucja osłabła. Profesor napisał artykuł o tym, a następnie udał się w podróż po kraju, zwiedzał miasta fabryczne i osiedla chłopskie, przy czym ku wielkiemu swemu zdumieniu odniósł wrażenie, że rewolucja dopiero teraz nabiera rozmachu. Wśród robotników i rolników wciąż mocniej rozlegało się żądanie: „Cała ziemia dla chłopów! Wszystkie fabryki dla robotników!” Gdyby wybrał się na front, usłyszałby, jak cała armia mówi o pokoju… Profesor był zdumiony, chociaż nie powinien był dziwić się zanadto – zarówno informacje, jak i spostrzeżenia były słuszne. Klasy posiadające stawały się coraz konserwatywniejsze, masy ludowe – radykalniejsze. Sfery handlowe i inteligencja sądziły na ogół, że rewolucja już zaszła dość daleko i trwa zbyt długo; należałoby zaprowadzić porządek. Pogląd ten podzielały panujące grupy „umiarkowanych” socjalistów – mienszewików-oborońcówiii i socjalrewolucjonistówiv, którzy popierali Rząd Tymczasowy Kiereńskiego. 14 październikav organ oficjalnyvi „umiarkowanych” socjalistów mówił: Rewolucja składa się z dwóch aktów: zniszczenia starego i utworzenia nowego sposobu życia. Akt pierwszy trwał dość długo. Teraz czas już przystąpić do drugiego i zrealizować go czym prędzej, albowiem pewien wielki rewolucjonista mawiał: „Spieszmy, przyjaciele, zakończyć rewolucję. Kto przedłuża rewolucję, ten nie będzie zbierał jej owoców…” Jednakże wśród mas robotniczych, żołnierskich i chłopskich panowało głębokie przekonanie, że „akt pierwszy” jeszcze nie został dograny do końca. Komitety armii na froncie miały ciągle zatargi z oficerami, którzy nie mogli przyzwyczaić się do traktowania żołnierzy po ludzku; na tyłach więziono komitety rolne, wybrane przez chłopów, za usiłowanie wprowadzenia w życie postanowień rządu dotyczących ziemi; robotnicyvii po fabrykach walczyli z czarnymi listami i lokautami. Nie dość na tym – powracający emigranci polityczni byli wydalani z kraju jako „niepożądani obywatele”! W niektórych wypadkach ludzie, którzy z zagranicy powracali do swych wiosek, byli ścigani i zamykani w więzieniach za działalność rewolucyjną w roku 1905. Na najróżniejsze objawy niezadowolenia ludu „umiarkowani” socjaliści mieli jedną Strona 9   9   odpowiedź: poczekajcie na Konstytuantę, która zbierze się w grudniu. Masy jednak nie chciały poprzestać na tym. Konstytuanta to rzecz dobra, ale istniały przecież jeszcze wciąż te stare bolączki, dla których wybuchła rewolucja rosyjska, a jej ofiary gniły w swej dumnej bratniej mogile na Polu Marsowym. Poprzez Konstytuantę lub bez niej musi być zdobyty pokój, ziemia i robotnicza kontrola nad przemysłem! Konstytuanta jest wciąż i wciąż odkładana… Teraz prawdopodobnie znów ją odłożą i będą to robili tak długo, dopóki lud się nie uspokoi – może nawet dopóki nie złagodzi swych żądań! W każdym razie – rewolucja trwała już osiem miesięcy i mało czym mogła się pochwalić… Tymczasem żołnierze zaczęli rozwiązywać kwestię pokoju za pomocą zwykłej dezercji, chłopi palili folwarki i zagarniali wielkie majątki ziemskie, a robotnicy sabotowali i strajkowali… Oczywiście było zupełnie zrozumiałe, że fabrykanci, obszarnicy i oficerowie używali wszelkich wpływów, aby nie dopuścić do żadnych demokratycznych kompromisów… Polityka Rządu Tymczasowego oscylowała między nic nie znaczącymi reformami i wręcz represyjnymi zarządzeniami. Rozporządzenie socjalistycznego ministra pracyviii nakazywało wszystkim komitetom robotniczym odbywać zebrania wyłącznie w godzinach pozasłużbowych. Na froncie stale dokonywano aresztowań „agitatorów” opozycyjnych partii robotniczych, zamykano radykalne gazety i stosowano karę śmierci względem propagatorów rewolucji. Usiłowano rozbroić Czerwoną Gwardię. Dla utrzymania porządku na prowincji wysyłano kozaków… Wszystkie te metody były popierane przez „umiarkowanych” socjalistów i ich wodzów w ministerstwach. Uważali oni współpracę z klasami posiadającymi za niezbędną. Lud odwracał się od nich i przechodził na stronę bolszewików, którzy trwali przy żądaniu pokoju, ziemi, robotniczej kontroli nad przemysłem i rządu klasy pracującej. We wrześniu 1917 roku doszło do kryzysu. Wbrew przeważającym w kraju nastrojom Kiereńskiemu i „umiarkowanym” socjalistom udało się stworzyć rząd koalicyjny wraz z klasami posiadającymi; w rezultacie mienszewicy i socjalrewolucjoniści stracili na zawsze zaufanie mas ludowych. Dobre wyobrażenie o stosunku mas ludowych do „umiarkowanych” socjalistów daje artykuł pt. Socjalistyczni ministrowie, drukowany około połowy października w gazecie Raboczij Put’ (Droga Robotnicza): …Oto spis ich zasługix. Cereteli: rozbroił robotników, wraz z generałem Połowcewem „uspokoił” zrewolucjonizowanych żołnierzy i poparł karę śmierci w armii. Skobielew: zaczął od tego, że obiecał odebrać kapitalistom sto procent zysków, a skończył na tym, że.,. Strona 10   10   usiłował rozpędzić robotnicze komitety w fabrykach. Awksentjew: wpakował do więzienia paruset chłopów – członków komitetów rolnych, zamknął kilkadziesiąt robotniczych i żołnierskich gazet. Czernow: podpisał carski manifest o rozpędzeniu sejmu finlandzkiego. Sawinkow: zawarł jawne przymierze z Korniłowem. Jeżeli ten „zbawca” ojczyzny nie oddał Piotrogrodu, to stało się to z przyczyn od niego (Sawinkowa) niezależnych. Zarudny: za zgodą Aleksińskiego i Kiereńskiego osadził w więzieniu wielu najlepszych bojowników rewolucji, żołnierzy i marynarzy. Nikitin: wystąpił przeciw kolejarzom w roli zwykłego żandarma. Kiereński: o tym lepiej już milczeć. Spis jego zasług jest zbyt długi. Zjazd delegatów Floty Bałtyckiej w Helsingforsie uchwalił rezolucję, która zaczynała się następująco: …żądamy natychmiastowego usunięcia z Rządu Tymczasowego socjalisty w cudzysłowie i bez cudzysłowu – politycznego awanturnika Kiereńskiego, który swym bezwstydnym politycznym szantażem na korzyść burżuazji hańbi i prowadzi do zguby wielką rewolucję, a wraz z nią i cały rewolucyjny naród…x Bezpośrednim rezultatem tego było zwiększenie popularności bolszewików… Od marca 1917 roku, kiedy rwący potok robotników i żołnierzy, zdobywszy Pałac Taurydzki, zmusił wahającą się Dumę Państwową do objęcia najwyższej władzy w Rosji – każda zmiana biegu rewolucji była dokonywana przez te same masy ludowe: robotników, żołnierzy i chłopów. One to obaliły ministerstwo Milukowa; ich rada ogłosiła światu rosyjskie warunki pokoju „bez aneksji, bez kontrybucji, z prawem samostanowienia narodów”; wreszcie w lipcu – znów spontaniczne powstanie nie zorganizowanego proletariatu, który jeszcze raz szturmował Pałac Taurydzki, żądając przejęcia władzy w Rosji przez rady. Bolszewicy, podówczas jeszcze niewielka partia polityczna, stanęli na czele ruchu. Po nieudanym powstaniu (lipcowym) opinia publiczna zwróciła się przeciwko nim i ich oddziały, pozbawione dowódcy, cofnęły się do dzielnicy Wyborskiej – piotrogrodzkiego St. Antoine. Potem zaczęło się dzikie szczucie na bolszewików; setki ludzi, między innymi Trockiego, panią Kołłontaj i Kamieniewa, uwięziono; Lenin i Zinowjew musieli się ukrywać przed policją, gazety bolszewickie były prześladowane i zamykane. Prowokatorzy i reakcjoniści tak wytrwale i głośno wołali, że bolszewicy są niemieckimi agentami, że w końcu cały świat w to uwierzył. Jednakże Rząd Tymczasowy nie mógł poprzeć tych oskarżeń dowodami; dokumenty stwierdzające spisek proniemiecki okazały się sfałszowanexi, bolszewików wypuszczono z więzienia jednego po drugim bez sprawy, za kaucją lub nawet bez niej. Wreszcie pozostało w więzieniu tylko sześciu… Bezsilność i niezdecydowanie wiecznie wahającego się Rządu Tymczasowego były argumentem, którego nikt zbić nie umiał. Bolszewicy znów podnieśli tak bliskie masom hasło „cała władza w ręce rad”. Nie było to ograniczaniem się do wąskich interesów własnej Strona 11   11   partii, ponieważ większość w radach mieli wtedy właśnie najgorsi wrogowie bolszewików – „umiarkowani” socjaliści. Bolszewicy okazali jeszcze więcej siły. Z surowych, prostych pragnień robotników, żołnierzy i chłopów zbudowali program swej działalności na najbliższą przyszłość. W ten sposób, podczas gdy mienszewicy-oborońcy i socjalrewolucjoniści wplątywali się w kompromis z burżuazją, bolszewicy w błyskawicznym tempie opanowywali masy rosyjskie. W lipcu byli prześladowani i pogardzani, we wrześniu robotnicy stołeczni, marynarze Floty Bałtyckiej i żołnierze już prawie całkowicie byli zdobyci dla ich sprawy. Wrześniowe wyboryxii do władz municypalnych w wielkich miastach były bardzo charakterystyczne: wybrano tylko 18 procent mienszewików i socjalrewolucjonistów, podczas gdy w czerwcu było ich ponad 70 procent. Zagranica nie umiała wytłumaczyć jeszcze jednego ciekawego zjawiska, a mianowicie faktu, że Centralne Komitety Wykonawcze Rad, Centralne Komitety Armii i Flotyxiii oraz centralne komitety niektórych związków (zwłaszcza związków pracowników poczty i telegraf u i pracowników kolejowych) wyjątkowo gwałtownie przeciwstawiały się bolszewikom. Otóż wszystkie te centralne komitety zostały wybrane jeszcze w połowie lata albo nawet wcześniej, kiedy mienszewicy i socjalrewolucjoniści mieli ogromną ilość zwolenników. Obecnie opóźniały one lub uniemożliwiały nowe wybory. Tak więc według statutu Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich Ogólnorosyjski Zjazd winien był być zwołany we wrześniu, ale CIK nie chciał go zwołać pod pozorem, że do Konstytuanty pozostawały tylko dwa miesiące, a w ciągu tego czasu – dawał delikatnie do zrozumienia – rady same zrzekną się władzy. Tymczasem bolszewicy opanowywali wszystkie lokalne rady w kraju, jedną po drugiej, zwyciężając równocześnie w związkach zawodowych i zdobywając zwolenników w szeregach żołnierzy i marynarzy. Rady chłopskie wciąż jeszcze były konserwatywne, ponieważ uświadomienie polityczne bezwładnej wsi postępowało naprzód bardzo wolno, a partia socjalrewolucjonistów agitowała już chłopów przez całe pokolenie… Ale nawet na wsi zaczął się tworzyć odłam rewolucyjny. Stało się to wyraźne w październiku, gdy lewe skrzydło socjalrewolucjonistów oderwało się od swej partii i stworzyło nową frakcję polityczną – lewicowych socjalrewolucjonistów. Równocześnie wszędzie dawały się zauważyć oznaki wzmocnienia sił reakcjixiv. Na przykład w Teatrze Troickim w Piotrogrodzie grupa monarchistów przerwała przedstawienie komedii „Grzechy cara”, grożąc aktorom samosądem za „obrazę cesarza”! Niektóre gazety zaczęły wzdychać do ,,rosyjskiego Napoleona”. Przezywanie rad robotniczych delegatów (raboczich dieputatow) radami psich delegatów (sobaczich dieputatow) było bardzo pospolite wśród burżuazyjnej inteligencji. Strona 12   12   15 października rozmawiałem z wielkim kapitalistą rosyjskim, Stiepanem Georgijewiczem Lianozowem, rosyjskim Rockefellerem. Z przekonań politycznych był kadetem. – Rewolucja – powiedział – jest chorobą. Wcześniej czy później obce mocarstwa muszą tu interweniować, tak samo jak każdy by interweniował, aby wyleczyć chore dziecko i nauczyć je chodzenia. Oczywiście jest to w mniejszym lub większym stopniu niewłaściwe, ale przecież inne narody muszą zrozumieć, jakie niebezpieczeństwo bolszewizm przedstawia dla ich własnych krajów, jak zaraźliwe są takie idee, jak „dyktatura proletariatu” i „światowa rewolucja socjalna”… Istnieje zresztą nadzieja, że interwencja nie będzie konieczna. Transport jest zrujnowany, zamyka się fabryki, a przy tym Niemcy są coraz bliżej. Możliwe, że głód i klęska przywrócą zdrowe zmysły ludowi rosyjskiemu. Pan Lianozow z zapałem twierdził, że – cokolwiek się stanie – jest niemożliwe, aby fabrykanci i kupcy zgodzili się na istnienie robotniczych komitetów fabrycznych lub pozwolili na jakikolwiek udział robotników w kierowaniu przemysłem. – Co do bolszewików, to z nimi można się załatwić za pomocą jednej z dwóch metod. Rząd może ewakuować Piotrogród i ogłosić stan oblężenia, a wtedy wojskowy dowódca okręgu da sobie radę z tymi panami bez zbytecznych formalności… Albo też, jeżeliby na przykład Konstytuanta wykazywała pewne utopijne tendencje, to można ją będzie rozpędzić przy pomocy siły zbrojnej… Zbliżała się zima – straszliwa rosyjska zima. Słyszałem, jak mówiono o tym w sferach przemysłowo-handlowych: „Zima zawsze była najlepszym przyjacielem Rosji; może teraz uwolni nas od rewolucji”. Na froncie, bez cienia entuzjazmu, nieszczęsna armia umierała z głodu wśród mrozów. Koleje stawały, żywności było coraz mniej, fabryki zamykano. Zrozpaczone masy wołały, że burżuazja sabotuje sprawy aprowizacyjne i powoduje klęski na froncie. Ryga została poddana bezpośrednio po publicznym oświadczeniu generała Korniłowa: „Czyż nie powinniśmy poświęcić Rygi, aby kosztem tego przywrócić w kraju poczucie obowiązku?”xv Amerykanie nie mogą uwierzyć, że walka klasowa może dojść do takiej zajadłości, ale ja sam spotkałem na froncie północnym oficerów, którzy szczerze twierdzili, że wolą porażkę wojskową od współpracy z komitetami żołnierskimi. Sekretarz piotrogrodzkiego oddziału partii kadetów powiedział mi, że upadek życia ekonomicznego w kraju jest spowodowany kampanią mającą na celu zdyskredytowanie rewolucji. Pewien dyplomata koalicyjny, którego nazwisko obiecałem zachować w tajemnicy, potwierdził to, opierając się na posiadanych wiadomościach. Wiem o pewnych kopalniach węgla w pobliżu Charkowa, które zostały Strona 13   13   podpalone lub zatopione przez właścicieli, o fabrykach włókienniczych w Moskwie, w których inżynierowie psuli maszyny przy opuszczaniu stanowisk, o urzędnikach kolejowych przyłapanych przez robotników na niszczeniu lokomotyw… Ogromna część klasy posiadającej wolała Niemców niż rewolucję, nawet niż Rząd Tymczasowy, i nie wahała się mówić o tym otwarcie. W rosyjskiej rodzinie, u której mieszkałem, przedmiotem rozmów przy obiedzie było prawie zawsze nadejście Niemców niosących „praworządność i porządek” … Spędziłem pewien wieczór w mieszkaniu kupca moskiewskiego. Podczas herbaty jedenastu osobom przy stole postawiono pytanie, co wolą – Wilhelma czy też bolszewików? Dziesięć głosów przeciw jednemu za Wilhelmem… Spekulanci wykorzystywali ogólny chaos, aby zagarniać ogromne majątki i wydawać je na nieprawdopodobne orgie albo przekupywanie urzędników państwowych. Żywność i opał ukrywano lub cichaczem wysyłano do Szwecji. W ciągu pierwszych czterech miesięcy, rewolucji grabiono prawie jawnie rezerwowe zapasy żywności z wielkich magazynów miejskich w Piotrogrodzie, aż doszło do tego, że zapas zboża, który miał żywić miasto przez dwa lata, zmalał tak bardzo, że nie starczyło go nawet na jeden miesiąc… Zgodnie z oficjalnym komunikatem ostatniego ministra aprowizacji w Rządzie Tymczasowym kawę kupowano we Władywostoku hurtem po dwa ruble za funt, a konsument w Piotrogrodzie płacił trzynaście. W większych miastach we wszystkich magazynach leżały tony żywności i odzieży, ale kupować mogli tylko bogaci. W pewnym prowincjonalnym mieście poznałem kupiecką rodzinę, która stała się rodziną spekulantów-maradiorow (bandyci; hieny cmentarne), jak ich nazywają Rosjanie. Trzej synowie uchylili się od służby wojskowej za pomocą przekupstwa. Jeden spekulował żywnością, drugi sprzedawał nielegalnie jakimś tajemniczym indywiduom z Finlandii złoto z kopalni nad Leną, trzeci zaś posiadał większą część akcji pewnej fabryki czekolady, która zaopatrywała lokalne kooperatywy pod warunkiem, że w zamian będą mu one dostarczały wszystkiego, czego potrzebował. W ten sposób, gdy masy ludowe dostawały po ćwierć funta czarnego chleba na kartki, on miał pod dostatkiem białego pieczywa, cukru, herbaty, cukierków, ciastek i masła… A równocześnie – z jakim oburzeniem rodzina ta wołała „tchórze!”, gdy żołnierze na froncie nie mogli już walczyć z zimna, głodu i wyczerpania… Jak się „wstydzili być Rosjanami”… A jakimi „rozbójnikami” byli bolszewicy, gdy w końcu znaleźli i zarekwirowali wielkie zapasy ukrytej żywności. Pod osłoną tej zewnętrznej zgnilizny kłębiły się w tajemniczy sposób stare ciemne siły, bardzo czynne i nie zmienione od chwili upadku Mikołaja II. Agenci osławionej ochrany pracowali dla cara, przeciwko carowi, dla Kiereńskiego, przeciwko niemu, słowem – dla Strona 14   14   każdego, kto płacił… Wszelkiego rodzaju podziemne organizacje, najczęściej o czarnosecinnym charakterze, pracowały w ukryciu nad przywróceniem reakcji w tej czy innej postaci. Przez tę atmosferę przekupstwa i potwornego kłamstwa przedzierała się dzień w dzień jedna czysta nuta – potężniejący głos bolszewików: „Cała władza w ręce rad! Cała władza dla prawdziwych przedstawicieli milionowych rzesz robotników, żołnierzy i chłopów! Chleba! Ziemi! Końca bezmyślnej wojny! Końca tajnej dyplomacji, spekulacji, zdrady!… Rewolucja jest w niebezpieczeństwie, a z nią i sprawa wszystkich ludów na świecie!…” Walka proletariatu z mieszczaństwem, rad z rządem, która się rozpoczęła w pierwszych dniach marca, zbliżała się do punktu kulminacyjnego. Rosja, przeskakując od razu ze średniowiecza do wieku dwudziestego, pokazywała zdumionemu światu śmiertelną walkę dwóch rewolucji – politycznej i socjalnej… Jakże zdumiewająca była żywotność rewolucji rosyjskiej po tylu miesiącach głodowania i rozczarowań! Burżuazja powinna była lepiej znać swoją własną Rosję. Od pewnego rozpędu rewolucyjnej „choroby” dzielił już kraj niewielki okres czasu… Spoglądając wstecz na Rosję sprzed Rewolucji Październikowej, mamy wrażenie, że widzimy kraj z innej epoki, konserwatywny w nieprawdopodobnym stopniu. Jakże jednak prędko przyzwyczailiśmy się do nowego, szybszego tempa życia! Rosyjscy politycy tak gwałtownie przesunęli się na lewo, że kadeci zostali postawieni poza prawem jako „wrogowie ludu”, Kiereński stał się „kontrrewolucjonistą”, „umiarkowani” wodzowie socjalistyczni, jak Cereteli, Dan, Liber, Goc i Awksentjew, okazali się zbyt reakcyjni dla swych własnych zwolenników, a ludzie tacy, jak Wiktor Czernow lub nawet Maksym Gorki, należeli do prawego skrzydła… Około połowy grudnia roku 1917 grupa wodzów partii socjalrewolucjonistów odwiedziła prywatnie Sir George'a Buchanana, ambasadora angielskiego. Ludzie ci usilnie prosili ambasadora, aby o ich wizycie nikomu nie wspominał, ponieważ i bez tego „uważano, że są zbyt prawicowi”. – I pomyśleć tylko – mówił Sir George – że jeszcze przed rokiem rząd mój zakazał mi przyjąć Milukowa, ponieważ był on tak niebezpiecznie lewy! Wrzesień i październik to najgorsze miesiące rosyjskiego, a zwłaszcza piotrogrodzkiego roku. Mroczne, szare niebo, dnie coraz krótsze, bezustanne, na wskroś przejmujące deszcze. Pod nogami błoto, gęste, śliskie i lepkie, wszędzie porozmazywane ciężkimi butami, a większe tym razem niż zwykle Z powodu kompletnego załamania się administracji miejskiej. Od Zatoki Fińskiej dmie silny, wilgotny Strona 15   15   wiatr. Chłodna mgła kłębi się na ulicach. W nocy – zarówno ze względów oszczędnościowych, jak i ze strachu przed zeppelinami – świecą tylko nieliczne światełka rzadkich latarni. W prywatnych mieszkaniach elektryczność można palić tylko od szóstej do dwunastej, bo potem przerywają dopływ prądu, a świece kosztują po czterdzieści centów sztuka, nafty zaś prawie dostać nie można. Od trzeciej w nocy do dziesiątej rano panują w mieście kompletne ciemności. Ilość włamań i rozbojów Wzrosła. Po domach mężczyźni uzbrojeni w nabite karabiny kolejno pełnią wartę. Tak oto było za Rządu Tymczasowego. Z tygodnia na tydzień coraz mniej żywności. Dzienna racja chleba spadła z półtora funta na funt, potem na trzy ćwierci, pół, wreszcie na ćwierć funta. Pod koniec był tydzień zupełnie bez chleba. Cukru przyznawano dwa funty na miesiąc, ale te dwa funty trzeba było dostać, a to się rzadko udawało. Za tabliczkę czekolady albo funt pozbawionych smaku cukierków płacono wszędzie od siedmiu do dziesięciu rubli, to znaczy co najmniej dolara. Mleka wystarczało zaledwie dla połowy dzieci piotrogrodzkich; większa część hoteli i prywatnych domów nie widywała go w ogóle przez całe miesiące. W sezonie owocowym sprzedawano jabłka i gruszki na rogach ulic prawie po rublu za sztukę… Po mleko, chleb, cukier i tytoń należało długie godziny wystawać w ogonkach na przenikliwym deszczu. Wracając do domu po całonocnych zebraniach, widywałem, jak jeszcze przed świtem zaczyna się tworzyć chwost (ogon), złożony przeważnie z kobiet. Niektóre z dziećmi na rękach… Carlyle powiada w swej Rewolucji francuskiej, że Francuzi mają większą od innych zdolność do wystawania w ogonkach. Rosja zaczęła się przyzwyczajać do tego jeszcze w roku 1915, za panowania Mikołaja „Błogosławionego”, i z przerwami trwało to do lata roku 1917, od kiedy stało się już normalnym, zwykłym porządkiem rzeczy. Wyobraźcie sobie tych nędznie przyodzianych ludzi, przez całe dnie wystających na mroźnych ulicach Piotrogrodu podczas rosyjskiej zimy. Przysłuchiwałem się rozmowom w kolejkach po chleb; poprzez zadziwiającą łagodność rosyjskiego tłumu przebijały się od czasu do czasu gorzkie, gryzące słowa niezadowolenia… Teatry, oczywiście, były czynne co wieczór, nie wyłączając niedziel. Krasawina wystąpiła z nowym baletem w Teatrze Maryjskim i wszyscy miłośnicy tańca spieszyli, by ją ujrzeć. Szalapin śpiewał. W Teatrze Aleksandryjskim wznowiono „Śmierć Iwana Groźnego” Tołstoja, w opracowaniu scenicznym Meyerholda. Pamiętam, że właśnie na tym przedstawieniu zauważyłem ucznia carskiej szkoły paziów w galowym stroju, stojącego w czasie antraktów na baczność przed pustą lożą cesarską, z której zdarto wszystkie orły… Kriwoje Zierkało wystawiało Reigen (Deszcz) Schnitzlera, we wspaniałej oprawie scenicznej. Strona 16   16   Jakkolwiek Ermitaż i inne galerie obrazów ewakuowano do Moskwy, to jednak co tydzień była wystawa. Całe gromady kobiet spośród inteligencji uczęszczały na wykłady z dziedziny sztuki, literatury i popularnej filozofii. Teozofowie mieli wyjątkowo czynny sezon. Armia Zbawienia, po raz pierwszy w historii wpuszczona do Rosji, oblepiała mury ogłoszeniami o ewangelicznych zebraniach, które równocześnie bawiły i zdumiewały audytorium rosyjskie… Jak zawsze bywa w takich wypadkach, drobnomieszczańskie, konwencjonalne życie szło w mieście swoim zwykłym trybem, starając się jak najbardziej ignorować rewolucję. Poeci pisali wiersze o wszystkim – tylko nie o rewolucji. Malarze realiści malowali sceny ze średniowiecznej historii Rosji – byle nie tykać rewolucji. Młode panie z prowincji przyjeżdżały do stolicy uczyć się francuskiego i śpiewu. Młodzi, przystojni oficerowie obnosili po korytarzach hotelowych swe czerwone, haftowane złotem baszłyki i pięknie inkrustowane szable kaukaskie. Panie ze sfer urzędniczych przychodziły do znajomych na herbatę, niosąc w mufce małą złotą lub srebrną cukierniczkę-cacko i kawałek chleba. Marzyły o tym, aby car wrócił albo żeby Niemcy nadeszli lub też żeby się stało coś takiego, co by załatwiło kwestię służących… Córka moich znajomych powróciła pewnego razu do domu histerycznie zdenerwowana, ponieważ konduktorka w tramwaju nazwała ją „towarzyszką”. A dokoła nich – ogromna Rosja w mękach tworzyła nowy świat. Służące, które traktowano zwykle jak zwierzęta i którym prawie nic nie płacono, zbliżały się do niezależności. Para trzewików kosztowała ponad sto rubli, a ponieważ przeciętna miesięczna pensja służącej wynosiła około trzydziestu pięciu, przeto służące nie chciały stać w ogonkach i niszczyć własnego obuwia. Nie dość na tym. W nowej Rosji każdy mężczyzna i każda kobieta mieli prawo głosu; ukazywały się gazety robotnicze, mówiące o nowych i zdumiewających rzeczach; pojawiły się rady i związki zawodowe. Izwozczicy (dorożkarze) mieli swój związek zawodowy i byli również reprezentowani w Piotrogrodzkiej Radzie. Kelnerzy i służący hotelowi byli zorganizowani i odmawiali przyjmowania napiwków. W restauracjach na ścianach umieszczali napisy: „Tu nie przyjmują napiwków” albo „To, że ktoś zarabia na życie usługując przy stole, nie może być powodem do obrażania go przez proponowanie napiwku”. Na froncie żołnierze walczyli z oficerami i uczyli się samorządu w swych komitetach. Po fabrykach komitety fabrycznexvi, te wyjątkowo rosyjskie organizacje, nabierały doświadczenia i siły w realizowaniu swej historycznej misji – walki ze starym porządkiem. Cała Rosja uczyła się czytać i czytała; czytała rzeczy polityczne, ekonomiczne i historyczne, Strona 17   17   ponieważ lud pragnął wiedzieć… W każdym dużym mieście i w większości małych miasteczek każda frakcja polityczna miała własną gazetę, czasem nawet kilka. Tysiące organizacji wydawały setki tysięcy broszur, którymi zalewały armie, wsie, fabryki i ulice. Pragnienie oświaty, tak długo tłumione, wybuchło po rewolucji z żywiołową siłą. Z samego tylko Instytutu Smolnego przez pierwszych sześć miesięcy wychodziły codziennie tony, wagony i pociągi literatury, rozchodzącej się po całym kraju. Rosja była nienasycona i wchłaniała materiał do czytania z taką chciwością, z jaką gorący piasek wchłania wodę. A materiał ten to nie były bajki, fałszowana historia, rozcieńczona religia lub tania, deprawująca powieść – były to socjalne i ekonomiczne teorie, filozofia, dzieła Tołstoja, Gogola i Gorkiego… Poza tym było jeszcze żywe słowo, i to w takiej ilości, że w porównaniu z nim „potop mowy francuskiej”, o którym mówi Carlyle, wydawał się mizernym strumyczkiem. Odczyty, dyskusje, przemówienia – w teatrach, cyrkach, szkołach, klubach, izbach rad, lokalach związków, koszarach… Wiece w okopach na froncie, na łąkach wiejskich, w fabrykach… Co za wyjątkowy widok przedstawia Putiłowskij Zawód (Zakłady Putiłowskie), gdy wielkim strumieniem wylewa się z niego czterdziestotysięczny tłum idący słuchać mów socjaldemokratów, socjalrewolucjonistów, anarchistów, w ogóle każdego, ktokolwiek i ilekolwiek chciałby mówić… Przez całe miesiące każdy róg ulicy w Piotrogrodzie i we wszystkich miastach rosyjskich był trybuną publiczną. Improwizowane dyskusje wybuchały w podali ich, tramwajach, wszędzie… A ogólnorosyjskie konferencje i zjazdy, przyciągające ludzi z dwóch części świata; a zjazdy rad, kooperatyw, ziemstwxvii , narodowości, duchowieństwa, chłopów, partii politycznych; a Narada Demokratyczna, Konferencja Moskiewska, Rada Republiki Rosyjskiej! W Piotrogrodzie stale odbywały się trzy albo cztery zjazdy jednocześnie! Próby ograniczenia czasu trwania przemówień spełzały na niczym; na każdym wiecu każdy miał pełną swobodę wyrażania swych myśli. Przyjechaliśmy na front XII Armii, obok Rygi, gdzie w błocie beznadziejnych okopów, boso, z wyniszczonymi twarzami i sinym ciałem przeświecającym poprzez łachmany ubrania ginęli od chorób wycieńczeni ludzie. Widząc nas, zrywali się i podbiegali, pytając gorączkowo: „Czyście przywieźli coś do czytania?” Chociaż wiele było widocznych, zewnętrznych oznak dokonanej zmiany, chociaż posąg Katarzyny Wielkiej przed Teatrem Aleksandryjskim trzymał czerwoną chorągiewkę w ręce, chociaż na wszystkich budynkach publicznych powiewały czerwone chorągwie, czasem zresztą wyblakłe, a orły i inicjały cesarskie były zerwane lub zakryte, chociaż wyniośli Strona 18   18   gorodowyje (policjanci miejscy) zostali zastąpieni przez dobrodusznych i nie uzbrojonych milicjantów patrolujących na ulicach – to jednak spotykało się wiele fantastycznych anachronizmów. Na przykład Tabiel o rangach (lista rang) Piotra Wielkiego, którą narzucił on Rosji żelazną ręką, obowiązywała jeszcze w całej rozciągłości. Prawie każdy – od ucznia wzwyż – nosił przepisowy dla jego stanowiska uniform z insygniami cesarskimi na guzikach i naramiennikach. Około piątej po południu ulice pełne były starszych panów z teczkami, w uniformach. Być może, że – wracając do domu po pracy w ogromnych, podobnych do koszar ministerstwach lub innych instytucjach rządowych – obliczali w myśli, jakiej śmiertelności trzeba wśród ich zwierzchników, aby oni mogli się zbliżyć do oczekiwanego tak długo urzędu asesora kolegialnego albo tajnego radcy – z perspektywą przeniesienia w stan spoczynku na dobrej emeryturze, a może i z Krzyżem Św. Anny… Ciekawa jest przygoda senatora Sokołowa, który w pełnym rozkwicie rewolucji przyszedł pewnego dnia na posiedzenie Senatu w cywilnym ubraniu i nie został wpuszczony, ponieważ nie nosił carskiej liberii! Na takim to tle chaosu i rozczłonkowania całego narodu rozwijało się widowisko powstania rosyjskich mas ludowych… Strona 19   19   Rozdział drugi Nadciągająca burza We wrześniu generał Korniłow ruszył na Piotrogród. Pokusił się o zdobycie wojskowej dyktatury nad Rosją, a spoza jego pleców wyjrzała nagle opancerzona pięść burżuazji, zuchwale usiłującej zgnieść rewolucję. W spisek Korniłowa wmieszani byli niektórzy ministrowie socjalistyczni, nawet Kiereńskiego nie ominęły podejrzenia o współudziałxviii . Sawinkow, wezwany przez komitet centralny partii socjalrewolucjonistów, której był członkiem, do wytłumaczenia się ze stawianych mu zarzutów – odmówił wyjaśnień i został z partii wydalony. Komitety żołnierskie aresztowały Korniłowa, wielu generałów otrzymało dymisję, kilku ministrów zawieszono w czynnościach i gabinet upadł. Kiereński usiłował stworzyć nowy rząd z udziałem partii burżuazyjnej – kadetów. Własna jego partia (socjalrewolucjoniści) kazała mu kadetów usunąć, ale Kiereński odmówił posłuszeństwa i zagroził, że w razie nalegania zrezygnuje z misji tworzenia gabinetu. Nastroje ludu były jednak w tej chwili lak wyraźne, że Kiereński nie śmiał przeciwstawić się. Władzę objął tymczasowy dyrektoriat, złożony z pięciu ministrówxix z Kiereńskim na czele. Dyrektoriat miał pełnić władzę do chwili rozstrzygnięcia sprawy. Afera korniłowska zbliżyła wszystkie partie socjalistyczne – zarówno ,,umiarkowanych” jak i socjalrewolucjonistów – łącząc je w usilnym dążeniu do samoobrony. Nie powinno było być więcej Korniłowów. Konieczne było stworzenie nowego rządu, odpowiedzialnego przed elementami popierającymi rewolucję. Dlatego też CIK zaproponował organizatorom demokratycznym przysłanie delegatów na Naradę Demokratyczną, która miała się odbyć w Piotrogrodzie we wrześniu. W łonie CIK-u zarysowały się wkrótce trzy kierunki. Bolszewicy domagali się zwołania Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad i oddania mu władzy. Centrum socjalrewolucjonistów, prowadzone przez Czernowa, lewicowi socjalrewolu-cjoniści pod wodzą Kamkowa i Spiridonowej, mienszewicy-internacjonaliści z Martowem na czele i centrum mienszewikówxx, reprezentowane przez Bogdanowa i Skobielewa, połączyły się w żądaniu czysto socjalistycznego rządu. Cereteli, Dan i Liber na czele prawego skrzydła mienszewików i prawica socjalrewolucjonistów z Awksentjewem i Gocem obstawali przy tym, że klasy posiadające muszą być reprezentowane w nowym rządzie. Prawie równocześnie bolszewicy zdobyli większość w Radzie Piotrogrodzkiej oraz w radach Moskwy, Kijowa, Odessy i innych miast. Przerażeni mienszewicy i socjalrewolucjoniści, kierujący CIK-iem, doszli do wniosku, że właśnie Korniłow jest mniej niebezpieczny niż Lenin, i zmienili sposób wybierania przedstawicieli na Naradę Demokratycznąxxi w tym duchu, że kooperatywy i inne zrzeszenia konserwatywne mogły wprowadzać więcej swoich ludzi. Jednakże nawet tak przygotowane zebranie głosowało pierwotnie za rządem koalicyjnym bez kadetów. Tylko jawna groźba Kiereńskiego, że poda się do dymisji, oraz rozpaczliwe krzyki „umiarkowanych” socjalistów: „Republika w niebezpieczeństwie!” skłoniły naradę do przyjęcia (nieznaczną większością głosów) zasady koalicji z burżuazją i sankcjonowania utworzenia pewnego rodzaju doradczego parlamentu, nie posiadającego żadnej mocy ustawodawczej, nazwanego „Tymczasową Radą Republiki Rosyjskiej”. W nowym gabinecie klasy posiadające miały faktycznie najwięcej do powiedzenia, a w Tymczasowej Radzie Republiki Rosyjskiej zajmowały nieproporcjonalnie wielką ilość miejsc. W rzeczy samej CIK nie reprezentował już prawdziwych poglądów rad i bezprawnie odmawiał zwołania Drugiego Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad, który winien był się odbyć we Strona 20   20   wrześniu. CIK nie miał zamiaru zwoływać ani nawet pozwolić na zwołanie tego zjazdu. Oficjalny organ CIK-u Izwiestija (Wiadomości) zaczął czynić aluzje do tego, że działalność rad ma się ku końcowixxii i, być może, wkrótce będą one rozwiązane… W tym samym okresie nowy rząd ogłosił, że w zakres jego polityki wchodzi również likwidacja „nieodpowiedzialnych organizacji”, tj. rad. W odpowiedzi na to bolszewicy zwołali rady na Ogólnorosyjski Zjazd do Piotrogrodu w dniu 2 listopada, nawołując je równocześnie do przejęcia władzy w Rosji. Jednocześnie wycofali się z Tymczasowej Rady Republiki Rosyjskiej, oświadczając, że nie chcą zasiadać w „rządzie zdrady ludu”xxiii . Wycofanie się bolszewików nie przyniosło jednak spokoju niefortunnej radzie. Klasy posiadające, znalazłszy się w niej u steru władzy, przeszły do ataku. Kadeci oznajmili, że rząd nie miał prawa ogłaszać Rosji republiką, i żądali zastosowania surowych środków w armii i flocie, aby zgnieść komitety żołnierzy i marynarzy. Jednocześnie atakowali rady. Po przeciwnej stronie sali obrad – mienszewicy-internacjonaliści i lewicowi socjalrewolucjoniści żądali natychmiastowego pokoju, ziemi dla chłopów i robotniczej kontroli nad przemysłem, jednym słowem – opowiadali się faktycznie za programem bolszewickim. Słyszałem, jak Marto w przemawiał odpowiadając kadetom. Stał na mównicy zgarbiony jak człowiek śmiertelnie chory (zresztą był nim istotnie) i – potrząsając palcem w kierunku ławek z prawej strony sali – mówił ochrypłym, ledwo dosłyszalnym głosem: Nazywacie nas defetystami, ale prawdziwi defetyści to ci, którzy wyczekują odpowiedniego momentu, aby zawrzeć pokój, ci, którzy wciąż i wciąż odkładają ten pokój aż do chwili, w której z armii rosyjskiej nic nie pozostanie, do chwili, w której Rosja stanie się przedmiotem targów różnych grup imperialistycznych… Próbujecie narzucić ludowi rosyjskiemu politykę dyktowaną interesami burżuazji. Sprawa pokoju musi być rozpatrzona niezwłocznie… Wtenczas przekonacie się, że ci, których nazywacie agentami niemieckimi, owi zimmerwaldczycyxxiv , którzy przygotowywali przebudzenie świadomości mas demokratycznych na całym świecie, nie pracowali na próżno… Między tymi dwiema krańcowościami wahali się mienszewicy i socjalrewolucjoniści, mimo woli popychani w lewo przez rosnące wciąż niezadowolenie mas. Głęboka nienawiść podzieliła Radę Republiki na wrogie grupy. Taka była sytuacja, gdy nadeszła wieść o paryskiej konferencji sprzymierzeńców i wysunęła na plan pierwszy palącą sprawę polityki zagranicznej… Teoretycznie wszystkie socjalistyczne partie w Rosji były za jak najszybszym zawarciem pokoju na warunkach demokratycznych. Już w maju 1917 rok 11 Rada Piotrogrodzka, którą wtedy rządzili mienszewicy i socjalrewolucjoniści, ogłosiła słynne rosyjskie warunki pokoju. Rada żądała od sprzymierzeńców zwołania konferencji dla omówienia celów wojny. Konferencja i paryska miała się odbyć w sierpniu, potem odłożono ją na wrzesień, październik, a teraz była już wyznaczona ostatecznie na 10 listopada. Rząd Tymczasowy mianował dwóch przedstawicieli na konferencję -reakcyjnego generała Aleksiejewa i ministra spraw zagranicznych Tereszczenkę. Rady ze swej strony wybrały Skobielewa i wydały manifest, który miał służyć za instrukcję; był to ów słynny nakazxxv. Rząd Tymczasowy nie uznawał Skobielewa ani jego nakazu, sprzymierzeni ambasadorzy również protestowali. Skończyło się tak, że w angielskiej Izbie Gmin Bonar Law na zapytanie w tej sprawie odpowiedział chłodno: ,,0 ile mi wiadomo, to konferencja paryska w ogóle nie będzie omawiała celów wojny, natomiast zajmie się omówieniem metod dalszego jej prowadzenia…” Konserwatywna prasa rosyjska była tym zachwycona, a bolszewicy wołali: „Patrzcie, dokąd zaprowadziła mienszewików i socjalrewolucjonistów taktyka kompromisów!” Cała wielomilionowa armia rosyjska na froncie liczącym tysiące kilometrów huczała i