Strona 1 Rej Mikołaj ŻYWOT CZŁOWIEKA POCZCIWEGO ŻYWOT I SPRAWY POĆCIWEGO SLACHCICA POLSKIEGO MIKOŁAJA REJA Z NAGŁOWIC, który był za sławnych królów polskich Zygmunta wielkiego, pierwszego tem imieniem króla polskiego, a potym za Zygmunta Augusta syna jego, także wielkiego a sławnego króla polskiego. Który napisał Andrzej Trzecieski, jego dobry towarzysz, który wiedział wszytki sprawy jego. Ten to Mikołaj Rej wyszedł był z starodawnego a poćciwego domu, które zawżdy Rejmi zwano, którzy się zawżdy pisali z Nagłowic, ze wsi ziemie krakowskiej, powiatu księskiego, niedaleko rzeki Nidy. A ci to Rejowie byli z starodawna herbu Okszej, który to herb zaniósł był do Polski niejaki Naukerus Slężak, który tu jeździł w poselstwiech do królów polskich i potym mu się w Polsce spodobało, i tu był osiadł, i był biskupem krakowskim, i ten kościół wielki jako teraz sam w sobie jest, na zamku krakowskim on z gruntu zbudował. I Strona 2 wiele potym tu tych Okszyców do Polski się za nim było przyniosło, których i po ty czasy dosyć jest. A był to naród tych Rejów zawżdy cichy, skromny, poćciwy, nie bawiąc się nigdy żadnemi świeckiemi sprawami, tylko zawżdy spokojnego a, poćciwego żywota swego śla- checkiego używali. Też był jeden starosta na Rowie, gdzie dziś Barem zową, rycerskiego stanu tam używając, i tamże go potym wielką mocą Tatarowie dobyli i zabili. A ten to Mikołaj Rej miał ojca Stanisława z tychże Nagłowic, a stryja rodzonego Piotra, który żony nigdy nie miał, tamże w tych Nagłowicach leży, bo mu się były działem dostały, które przypadły na brata Stanisława. A ten Stanisław, ociec tego to Mikołaja, udał się był na rycerski chleb do ziem ruskich, tamże się z młodości parał, bo tam miał stryja herbownego tejże Okszej, niejakiego Wątrobkę, arcybiskupa lwowskiego, który go około siebie bawił, i tamże się był z pirwszą żoną ożenił z narodu Buczackiego, która, gdy mu umarła, pojął był drugą żonę tamże w Rusi z imieniem niemałym, Barbarę Herburtownę, z domu z dawna sławnego Fulsztyńskiego, siostrę rodzoną Herburta Odnowskiego, kasztelana bieckiego i starosty sądeckiego, herbu trzech mieczów w jabłku— która była została wdową po zacnym człowieku, po Żorawińskim, którego byli porwali Turcy na Bukowinie za Alexandra króla, który potym tamże w tym więzieniu w kilka lat umarł; tamże w Rusi potym mieszkał. Tamże się mu z tej Herburtowny Strona 3 urodził syn ten to Mikołaj w miasteczku Żórawnie, które dzierżał nad Niestrem, niedaleko Żydaczowa, w mięsopustny wtorek, roku bożego . Tamże w tem Żórawnie ten Stanisław Rej umarł i tamże leży. A tu dzierżał w krakowskiej ziemi Topolą, Słanowice, Bobin, ale tu bardzo rzadko bywał. A iź był człowiek pobożny, poćciwy a spokojny, a nie parał się źadnemi sprawami ziemskiemi, także też i o wychowanie tego syna mało dbał, bo jednegoż miał, także (go) przy sobie chował aż do niemałych lat, że go byli potym ledwie namówili, iż go był dał do Skarmierza do szkoły, iż tam było blizko jego wsi Topoli. Tamże był dwie lecie, i nic się nie nauczywszy, wziął go był zasię do domu, a potym go był dał do Lwowa, i tam się też nic nie nauczył, bawiąc się między przyjacioły, bo juź był dorosły, a był tam dwie lecie. Potym go dał do Krakowa i był rok w bursie Jeruzalem, też mu mało, albo nic pomogło, bo już rozumiał, co to jest dobre towarzystwo. Iż zdało się ojcu, iż już był nauczony człowiek, a on przedsię jako dawno nic nie umiał, wziął go zasię do domu, do onego Żórawna. Tamże z rucznicą a z wędką biegając około Niestru, aż do ośmnaście się lat ćwiczył, bąki strzelając. A gdy przyniósł pełne zanadrza płocic, laskowych i wodnych orzechów, a kaczora, albo gołębia, albo wiewiórkę za pasem, to go z onej koszule z płoskonek rozstrząsali rozpasawszy, ano wszytkiego dobrego dosyć. To się tu w nim kochali, mówiąc: „Nic nasz Mikołaj nic; ba, nie zależyć ten na starość Strona 4 gruszki w popiele." Ano prawdę mówili, bo było prawie ze wszytkiego nic. Potym go posłali do Topoli do stryja, aby go był wyprawił gdzie na służbę, i kupili mu kitajki na kabat na wyprawę, a on się jął brogiem wron łowić; a nim mu uszyto sukniej, tym onę kitajkę wykrajał na proporczyki, a czyniąc drzewca z onemi proporczyki, przywięzował wronam do szyje a do ogona pod skrzydło, a żywo je puszczał. Tak że z onemi proporczyki latając, wygnały inne wrony i kawki recz, że szkody w gumniech nie czyniły. A ten dla kabata rok przy urzędniku musiał mieszkać, aż ojciec przyjechawszy, to mu inny sprawił, a pan młody się ćwiczy około brogów z wronami. I dał go potym już we dwudziestu lat do pana Andrzeja Tyczyńskiego, który na ten czas był wojewodą sędomierskim, a był to człowiek zacny a mądry, acz był wzrostem mały, ale głowę wielką miał. Tam potym będąc, począł go pan w listy polskie wprawować; bo łacińskiego języka bardzo mało, albo nic nie umiał. Tamże potym z listów, z rozmów między pisarzami, z czytania, a snać więcej z natury, jął się był przegryzować potrosze i łaciń- skiego pisma czytać, a czego nie rozumiał, tedy się pytał. Także potym z onego zwyczaju począł potrosze rozumieć, co czytał, a Bóg a natura ostatka dodał, iż był potym ad judicium, iż wżdy już rozumiał, co czarno, a co biało. Jedno, iż mu to wiele przekazało, iż był zawżdy zabawion towarzystwem, a muzyką tak z natury, że rzadkiej której nie miał. Texty dziwne, a Strona 5 wirsze rozmaite, tak nic się nie rozmyślając, czynił. A był pan barzo ciekawy z młodu, że nigdy na jednym miejscu długo posiedzieć nie mógł, a myśliwstwo mu też wiele przekazało. Potym zasię odstawszy od onego pana, parał się znowu między przyjacioły w Rusi, ale nigdy nie służył, a wszakoź był zawżdy pilen hetmana, który był na ten czas zacny człowiek Mikołaj Sieniawski, wojewoda bełski, potym ruski; radby też był widział, co ludzie zacni czynią, ale mu się tego nigdy pozdarzyć nie mogło. Bo był tak fortunny, albo też niefortunny, że powiadał, iż nigdy za żywota jego taka nań potrzeba, nie przyszła, aby był powinien korda swego dobyć, chyba w rozwadzaniu; a to był pan barzo ciekawy, jedno iż był wielkiego zachowania a dworski A nigdy żadnej przyczyny z siebie nikomu do złego nie dał, tak tego około siebie przestrzegał. Potym się był ożenił, pojął był z imieniem niejaką, Rosnownę z Sędziszowa, tu z krakowskiej ziemie, siostrzenicę arcybiskupa Rożego, który był powinowatym swym niemało imienia nakupił, tak, że się też jemu dostało w chełmskiej ziemi Kobylskie imienie i Siennica. Tamże to w tym imieniu, więcej go potym dostawszy, przemieszkawał, i tamże był założył miasteczko niedaleko Chełma, przezwiskiem Rejowiec. A wszakoź tu do krakowskiej ziemie barzo go zawżdy przyrodzenie ciągnęło dla dworu, bo bеz tego być nie mógł. A żadnego sejmu, zjazdu, ani żadnej koronnej sprawy nie zamieszkał. I był nań stary król barzo łaskaw; także i królowa Bona, i dał Strona 6 mu był jurgielt i stacyą skarmierską i wieś, także i wszytcy panowie barzo ji radzi widzieli i wiele mu dawali. Także potym od arcybiskupa Gamrata dzierżał Kurzelów i Biskupice. A urzędem żadnym ziemskim nigdy się niechciał parać; powiedał, iż w zatrudnionym żywocie dwa co naslachetniejsze klenoty ociążone być muszą: wolność a sumnienie, które powiedał, iż w zabawionym żywocie nigdy bespieczne być nie może. A wszakoż kiedy rozumiał, iż tego była potrzeba, bywał posłem i barzo rad służył Rzeczypospolitej, bo już ze zwyczaju rozumiał i sprawy koronne, i prawo pospolite. Ale się niechciał żadną rzeczą bawić, tylko wolny a spokojny żywot sobie obierał. A z Polski też jako żyw za żadną granicę nie wyjechał, chyba w Księztwie Litewskim bywał i to barzo mało. Potym się parał około króla onego sławnego Zygmunta Augusta, który mu też był iście miłościwym panem, i dał mu był jurgielt na chełmskim mycie, i wieś mu był dał, która była dziedziczna Mikołaja Odnowskiego, jedno iż była miała przypaść na króla jure donatorio, którą zwano Dziwiąciele. A ten to Mikołaj Odnowski był mu bratem bliskim, i dał mu był swe prawo jeszcze za żywota swego, a był kasztelanem przemyskim i starostą lwowskim. Potym tu w krakowskiej ziemie nad Nidą założył był miasto przy Nagłowicach przezwiskiem herbu swego Oxą, i niemało był imienia tam potym przykupił. Potym mu był dał Paweł Bystram, brat jego bliski, bezpłodnym będąc, dwie wsi w lubelskiej ziemi: Popkowice i Skorczyce, i spuścił mu je był jeszcze za żywota swego. Potym, gdy przyszła prawda święta Ewanieliej Pańskiej do Polski, która acz była też i Strona 7 przedtym, ale barzo zawikłana, i pisał Postyllę polskim języ- Biblioteka — T. . kiem, bo acz był nieuczony, ale z czytania a ze zwyczaju tedy mu to już snadnie przychodziło, w której niczym nie allegował dla lepszej pewności, jedno starym a nowym zakonem, i wiele ludzi się było tą Postyllą w prawdzie obaczyło z onych dawnych zwykłych a zawikłanych nałogów starych. Pisał też przedtym katechizm dyalogiem, ludziom młodym potrzebny. Przełożył też „Psałterz Dawidów" i z modlitwami, który też barzo radzi ludzie i czytali i śpiewali. Pisał też żywot i sprawy onego Józefa żydowskiego patryarchy, cudnymi i ozdobnymi słowy, który też ludzie barzo radzi widzieli. Pisał też Spectrum, albo nowy czyściec, aby się ludzie z starych błędów obaczali. Pisał też pod figurą Kupca nadobną sprawę człowieka krześcijańskiego. Pisał toż Apokalipsim Jana świętego cudnym polskim językiem, z wykładem zacnego a uczonego doktora w piśmie świętym, Henryka Bulingera. Pisał teź książki nadobne o potopie Noego, dzisiejszym czasom barzo potrzebne a pożyteczne. Napisał też dla dworskich ludzi nadobne księgi: Wizerunek, z którego wiele każdy i nauczyć i obaczyć się mógł. Pisał też potym Zwierzeniec stanów slacheckich, którzy na ten czas żywi byli, poćciwie krótkiemi słowy, które tylko w ośmi wirszach zależały, ozdobiając. Pisał też dla białychgłów Zatargnienie fortuny z cnotą, z których snadnie mogły Strona 8 swym powinnościam zrozumieć. Pisał też dla dobrych towarzyszów dyalogi rozliczne: kosterę z pijanicą, Warwasa z Dikasem, lwa z kotem, gęś z kurem. Pisał też zasię dla kmiotków, wójta z panem a plebanem, jako się też o swych doległościach rozmawiają. I wiele inych rzeczy pisał, co ich poginęło, i księgi niemałe de neutralibus w Brześciu Litewskim i z Impressorem utonęły. A naostatek już we wszytko się ochynąwszy, pisał Księgi żywota człowieka poćciwego, rozdzielone na, trzy wieki jego, to jest młody, śrzedni i stary, jako się ma poćciwy człowiek, na każdym stanie be- dąc, w swej powinności zachować. Napisał też narzekanie na nierząd polski: Przytym Apophtegmata rozmaite. Przemowę do poćciwego Polaka stanu rycerskiego. Przytym też zbroję rycerza krześcijańskiego. Naostatek żegnanie z światem. A wszakoż na żadnym piśmie swym ani się podpisać, ani swego imienia wspomnieć niechciał; powiedał, iż się tego wstydał, iż był nieuczony, a miotał się prawie jako z motyką na słońce. A co tych pieśni i nabożnych i świeckich, wirszów rozlicznych, epitaphia ludziom poćciwym, także też i na herby ich, to temu i liczby nie było, bo mu to ze zwyczaju, a z natury tak snadnie przychodziło, że tego przez jedną noc napisał, co chciał, bo we dnie nie mógł, iż był barzo ludźmi zabawiony; panięta a ludzie młodzi zawżdy się około niego bawili, bo był człowiek poćciwy, zachowały, dworski, znajomy wszem, a byli nań ludzie zacni barzo Strona 9 łaskawi; a żadnego mieć stanu nie chciał, tylko był sobie żywot wolny a spokojny obrał, będąc nemini molestus, tak, że się nigdy nikt nie ozwał, ktoby był nań kiedy o co poskarżyć miał, sam się każdemu osądził i usprawiedliwił. Także sobie wszytko tuszył, iż się już w źadny inszy stan, ani w żadne zawikłanie sprawy nigdy wydać nie miał, jedno iż tak spokojnego a wolnego żywota swego używać miał. Bo acz to był pan z młodu barzo ciekawy a bespieczny, a barzo mu światek smakował, ale już był potym skromny, trzeźwy, spokojny, tylko się już był na wszem na wolny żywot udał, a wszakoż co czas przyniósł, i Rzeczypospolitej, i przyjacielskiej posługi nigdy nie omieszkał. Tamże w tej Okszej, którą sobie fundował i kościół zbudował, powiedał, iż miał wolą swe kości położyć, Panu Bogu wszytko poruczywszy, tak jako o tem nadobnie w onych wirszach rozmawiając się z światem napisał. A toć była wszytka sprawa żywota, postępków i spraw tego poćciwego ślachcica polskiego. TENŻE ANDKZEJ TRZECIESKI O SLACHCICU. Slachcic ma być jako szkło zawżdy przeźroczysty, A od każdej makuły jako kryształ czysty: Bo by inszej przyczyny do tego nie było; To samo słowo slachcic siła zastąpiło. Bo slachcic slachotnie się powinien sprawować, Już szczęściu, ni przypadkom żadnym nie folgować: Daj, Panie Boże, wszytcy by pomnieli na to, Jakie zacne klenoty przypadają za to. Bo poćciwość i sława, zacność, dobre mienie, Strona 10 A zatym łaska pańska i wieczne zbawienie. Drogoć to bracie. PO NIEDBALCA. Cokolwiek czynisz, rozmyślaj się zawżdy, A końca patrzaj, na co ma przyść każdy: Bo przeszłe rzeczy jako tako miną, A teraźniejsze zawżdy głośno słyną Rozmyśl sobie, Czas cię skrobie, Coby tobie Ku ozdobie Twej osobie, Boć być w grobie, Zawżdy przysłuszało. Zimie masz czas Na długiej nocy. A zatym Bóg żegnaj, Miej się dobrze możeszli, A co dobrze nie zapominaj, Byś się potym nie omieszkał ŹWIERCIADŁO albo kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam jako we źwierciedle przypatrzyć. Za szczesnego panowania sławnego króla Zygmunta Augusta, króla Polskiego, roku po narodzeniu Pańskim . Omnia probate, quod melius est tenete. To jest nawiętszy rozum, możesz temu wierzyć. Kto się umie w swych sprawach nadobnie rozmierzyć. Ostatka się dohadywaj. Strona 11 Lectori Benigno, Andreas Tricesius. Ut nil utilius benigne LECTOR, Sic ob multiplices sales iocosque Nil festivius his leges libellis. Quos RE VS pater elegantiarum, REIVS Sauromatum decus perenne, Divini ingenii penu recludens Dextro numine dat uis Polonis. His lactus fruere beata RBIO Vati tempora comprecare vitae, Plures ille tibi usui futuros Edat inganii ut subinde faetus. Panie młody, Strzeż się szkody Dla urody; Bo przygody Czynią wrzody; Jako wody, Gdzie złe brody, Skąd więc smrody, Z złej gospody, Gdzie skubą brody Z piekła zalatują, Mijaj! NA ŁODZIĄ, HERB STARODAWNY W POLSCE. Rozliczne na świecie szkody, Ale snadź nawiętsze z wody. Bo ta ustawicznie płynie, A nie jedea na niej zginie. Rozum ludzki potym sprawił, Iż łodzią na to naprawił, Iż co na wodach pływają, Bespieczni na niej bywają. W Polsce zacni ten herb mają, Którzy bespiecznie pływają W Strona 12 cnotach, w sławach, w poćciwości, Nie bojąc się nawałności, Ani żadnej szpetnej burze, Wznosząc żagle swe ku górze. Iż się żadny nie ochynie, Tak dawno ta Łodzia słynie. A każdy stan zacny bywa, Który na tej Łodzi pływa. Dziś zacni z Górki panowie. Są jej przedniejszy wodzowie. A bespiecznie w niej pływają, Co to w Polsce wszyscy znają. Wiatr im szkodliwy nie szkodzi, Każdy do portu ugodzi, A dopłynąć nie zamieszka, Kędy sława z cnotą mieszka. Nuż wy też drudzy stanowie, Bierzcie to na przykład sobie Wiatrom się nosić nie dajcie, A do portu się pytajcie, Gdzie sława z onotą wysiadła, Nauczać was obieciadła Na każdą poćciwą sprawę, Skąd macie mieć wieczną sławę. Boć o was i o nas idzie, A światu, tej nędznej gnidzie Nie dajcie się marnie zwodzić, Boć wam wierę będzie szkodzić. Bo to co się wam kęs błyszczy, Pewnie was potym wyniszczy. Jedno cnota trwa na wieki. Tej używajcie opieki. Bo świat, to morze burzliwe, Nie jednoć łodziam szkodliwe. Wszytkim być się nam ochynąć, Chcemyli brzegu dopłynąć. Bo jeśli portu chybicie, Cóż dobrego uczynicie? Sami leda gdzie zginiecie, A sławę z cnotą miniecie Przewieź, przewieź JAŚNIE WIELMOŻNYM PANOM PANOM HRABIOM Z GÓRKI, PANU ŁUKASZOWI WOJEWODZIE POZNAŃSKIEMU I STAROŚCIE BUSKIEMU, PANU ANDRZEJOWI STAROŚCIE GNIEŹNIEŃSKIEMU I WAŁECKIEMU, PANU STANISŁAWOWI STAROŚCIE KOLSKIEMU, PILSKIEMU I Strona 13 MOSZYŃSKIEMU etc. PANOM SWYM ZAWŻDY MIŁOŚCIWYM I ŁASKAWYM Acz nie tajna jest nietylko w Polsce, ale i u inszych postronnych narodów starożytna zacność domów i narodów W W.; nie tajne też są, u wszech ludzi zacne, sławne a poćciwe sprawy i obyczaje W. W., które jeszcze od młodości W. W. nietylko, iż sławnie objaśnione były, aleby je byli sobie mogli brać na kstałt a, na ćwiczenie, nietylko ludzie młodzi, ale pewnie i dobrym baczeniem ozdobieni. A tego mi, zda mi się, za pochlebstwo żaden słusznie przyczyść nie będzie mógł, gdyż mię z tego dobrze wyświadczyć mogą ci, co się temu lepiej niźli ja przypatrzyli, i głośno o tem mówią i powiadają. Ale acz ona sława przodków w. w. i także i teraźniejsza zacnych stanów w. w. sławnie trwa i długo trwać musi; lecz jako mądrzy powiadają, iż się czasy zawżdy mienić muszą, a my też pewnie z niemi także się mienić musimy, a co nie bywa dla ludzkiej dłuższej pamięci pismem podparto, wszytko z odmiennością czasów snadnie z pamięci ludzkiej może być odniesiono. A iż ty książki, które właśnie może zwać zwierciadłem człowieka poćciwego, gdyż we źwierciedle, gdzie brudno, a gdzie krzywo, może wszytko upatrzyć, a upatrzywszy poprawić, teraz nowo są na świat wydane, nie zdało mi się, aby miały być słuszniej komu przypisane, a przywłaszczone nad zacny stan w. w., które Pan Bóg i zacnością i dostojeństwy, i poćciwemi sprawami i sławnemi żywoty ozdobić raczył. Iż czego kto sobie nie doczcie w Strona 14 książkach, niech się ostatka dopatrzy na ućciwych sprawach a zwyczajach w. w. A k'temu niech będzie długa pamięć pospołu i z książkami w. w. na świecie odmiennym. Acz tak rozumiem, jako każda rzecz na świecie, także i ty książki sędziego i podsędka o sobie mieć muszą, a nie każdemu się podobać będą, gdyż nie z żadnego ugonku, ani pożytku, ani z żadnej niepotrzebnej sławy są na świat wydane, tylko z szczyrej życzliwości braciej swej, a narodowi polskiemu, — niechże wierę dobry brat rozumie a szacuje jako raczy, boć też to zaprawdę drudzy nie z żadnej zazdrości czynią, jedno iżby to rad w sobie ukazał, iżby to lepiej umiał, kiedyby chciał. A wszakoź jeśliby mu się co nie zdało, awo ja pożyczę piórka, o papir też snadnie, niechże sobie poprawi abo z nowu napisze, jako mu się nalepiej będzie zdało. A jakom widział na jednym zacnym domie ty wirszyki napisane; Sobiem k'woli budował, szacuj jako raczysz, A na swym więc poprawisz, co nie k'mysli baczysz. Także ja też tego każdemu snadnie dopuszczam. A też pczoła nie tak szkodliwie ukąsi jako sirszeń. Pczołam tedy o tem ja bęczeć dopuszczam. Bo poćciwy człowiek, równie jako sirszeń, na swem poćciwym przestawa, a nie bierze nigdy miodu z cudzego gniazda, i nie kąsa, aż go rozdrażnią. Tylko proszę moich miłościwych panów, aby to odemnie w. w. jako od życzliwego sławy i długiej pamięci w. w. wdzięcznie przyjęto było: quia aurum et Strona 15 arqentum non sunt mihi, quod habeo hoc vobis do. A przytym i sam siebie tak jakom zdawna zwykł, jako on Eschines, który, gdy Sokratesowi dyscypułowie upominki dawali, powiedział: Iż nie mam ci co inszego dać, aleć dawam sam siebie. Jako to Sokrates wdzięcznie od niego przyjął, a prawie go sobie jako za syna wziął, to tam o tym historya świadczy. Przy tym daj Pаnie Boże w. w. długie a szczęśliwe przy dobrym zdrowiu panowanie. Data z Kossowa dzień świętego Jаnа krzciciela. Roku . Życzliwy iście na wszem służebnik W. W. PROEMIUM, TO JEST KRÓTKI WYWÓD C TY KSIĘGI W SOBIE ZAMYKAJĄ. Starzy oni filozofowie zacni pogańscy, nie wiedząc nic ani o Bogu, ani o wolej bożej, ani o zakonie jego, tylko się tak przyrodzonemi cnotami sprawując, kto czytał ich sprawy może się iście podziwować, pomyśliwszy sobie, co to byli za ludzie, a jako cnotliwych, pobożnych a poćciwych obyczajów i używali i w nich się zachowywali. Ale iż świat jako jest odmienny i z dziwnemi sprawami swemi, to już jawnie a prawie na oko widzimy, że za odmiennością czasów jego i dziwniejszy ludzie nastawają, i dziwnie się mieszają z obyczajmi swemi. A mali się prawda rzec, za łaską bożą, acz i prawa pańskie i prawa wedle biegu świata tego słusznie postanowione, a znacznie objaśnione mamy, przedsię co dalej to w gorsze a w zawikłańsze się sprawy i udawamy, i bespiecznie ich używamy, a trudno się już ty koła leda jako zahamować mają. A to nam wszytko rozumki nasze nowo wymyślone, omylne postawki, Strona 16 pycha a słówka przekęsowane czynią. Czego nie tak przodkowie naszy używali, co się i z starego pisma ich ukazuje, iż po prostu mówili, ale statecznie przy tym, co ich poćciwemu stanowi należało, i stali, i mocno tego używali. A iż wszyscy narodowi; języki swemi sprawy, cnoty i poćciwe obyczaje dla pohamowania swowol- nego przyrodzenia ludzkiego i pisali i na piśmiech potomkom swym zostawiali, jednochmy my Polacy w swym języku prawie zadrzemali, a mało pisma mamy, któreby nas wżdy też czasem pohamować mogło, jakobychmy wżdy w rostropnej słuszności spraw, zwyczajów i postępków swych poćciwie używać mogli. Bo jako inszy narodowie o nas o Polakoch piszą, iż trudno ma być który naród tak z przyrodzenia do każdego obaczenia tak przykłonny, jako jest naród nasz polski, na którąkolwiek stronę staranie a ćwiczenie swe będzie obrócić chciał. A gdyż o to nic nie dbają ci, które Pan Bóg i naukami ozdobić i ubłogosławić raczył, aby pisaniem swym albo rozważnym upominaniem swym ludzi przestrzegali z ich powinności, tedy wżdy niech kamienie woła. Tedy mi się z tej przyczyny zdało, acz prostakowi a nieuczonemu, przypatrując się sprawom a obyczajom ludzkim, nasłuchawając się też częstokroć co poćciwi między sobą ganią, a przy czym też słusznie przestawają, a co słusznie; pochwalono i poganiono być może, aby się też wżdy co o tem napisało, jakoby też wżdy poćciwy Polak, gdyż to każdy słusznie zeznać musi, iż jest z przyrodzenia cnotliwy, swe Strona 17 sprawy a swe poćciwe postępki stanowić, i ku jakiemuby je końcowi rozważeniem rozumu przywodzić mjał, i jako jest powinien w nich się i zachować i stanowić, aby umiał. A tak to małe napisanie, które się zamyka w tych to księgach, o poćciwym zachowaniu, o cnotliwym stanowieniu żywota człowieka poćciwego, podawani ci przed oczy twoje mój miły slachetny Polaku, acz prostym szyrmem, ale dali Bóg życzliwym od prostego napisane. Ale gdyż cię Pan Bóg obdarzyć raczył z przyrodzenia roztropnym baczeniem, tak jako to i inni narodowie zeznawają, tak rozumiem, że, sobie ostatka z swego uważonego rozmysłu dołóż ć będziesz umiał, i sławę i myśl spokojną i żywot poćciwy, i Panu Bogu wdzięczną ofiarę, jako żeś się o to starać powinien, okazać i uczynić będziesz umiał. Co inaczej być nie może, jedno, iż musisz temu swowolnemu osłowi a temu tępemu ciału swemu ująć obroku, a dodawać mu ostrógi przypatrować mu często munsztuku, aby swawolnie nie bujało. A tak gdy będziesz ty księgi czedł, tedy wiedz, iż są na trzy części rozdzielone. Pierwszaczęść jest od urodzenia człowieka, jakie są przypadkijego i jakie ma być ćwiczenie i wychowanie jego aż do lat śrzednich jego. Druga część jest od śrzednich lat jego, jaka ma być sprawa około niego i jakie mają być postępki jego i stanowienie poćciwego żywota jego. Trzecia część jest, gdy już przyjdzie do wieku ostateczniejszego a do poćciwych a szedziwych lat swoich, jako też tam już ma w rozmyślnym żywocie swoim, a wpoćciwej powinności swojej, a w bojaźni bo Strona 18 żej stanowić ony wdzięczne, spokojne a, szedziwe czasy swoje, a jako się nie ma lękać ani przypadków żadnych tego świata, ani szedziwości swej, ani onego ostateczniejszego strachu, który nas już ma doprowadzić do inszego królestwa, a do inszych rozkoszy niźli są świata tego. Co tak rozumiem, iż cztąc powoli, lepiej to będziesz umiał rozważyć, niźli jakoć tu jest krótko wywiedziono. Vule KSIĘGI PIRWSZE, ŻYWOTA CZŁOWIEKA POĆCIWEGO. JAKIE MA BYĆ STANOWIENIE I ZACHOWANIE SPRAW I ŻYWOTA JEGO, POCZĄWSZY OD URODZENIA JEGO AŻ DO ŚRZEDNICH LAT JEGO. ROZDZIAŁ I. Jako i przecz Pan Bóg raczył stworzyć świat i człowieka. Bóg wszechmogący, którego sprawy, sądy, a na wszem dziwne postępki są, ani rozmierzone, ani żadnym rozumem ogarnione być mogą, gdy raczył świat stworzyć, to jest ziemię, niebo, morza, i inne przypadłości na niebie i na ziemi, której dziwnej sprawie żadne się oko przypatrzyć, ani żadny rozum przydziwować się nie może.. A wszytko to, cokolwiek oczyma swemi widzieć, i rozumem rozeznać możemy, to stworzyć raczył ku czci a chwale swojej. A przypatrując się tej dziwnej sprawie, co dalej to więcej się o tem zamyślawać musimy. A iż na niebie wielką a, rozliczną a dziwną różność duchów świętych, to jest aniołów i archaniołów, ku czci a ku służbie swej Strona 19 stworzyć raczył, niechciał też tego zaniechać, aby też i z tej marnej ziemi, tak jako Bogu wszechmogącemu, powinna cześć a chwała zawżdy iść nie miała. Jako a przecz Pan stworzyć raczył człowieka. A tak też potym stworzyć raczył i człowieka, a tak go stworzył i w niewinności, i w dostojeństwie, i w świątobliwości, i w nieśmiertelności, mało nic jako i anioła, tak jako i Dawid święty tego nadobnie w pisaniu swym dołożył, jedno iż różno, tego w widomym ciele, a anioła zasię w niewidomym duchu. To jako tego nędznego człowieka był na tej ziemi postanowić raczył, i jako mu był poddał wszytko pod moc i pod posłuszeństwo jego, to już tam pisma i historye, kto czytał, szeroko o tem poświadczają i wyznawają. Jako też zasię chcąc, aby wiedział on nędznik, iż jest kreatura, a iż ma pana nad sobą, wszytko mu poruczywszy a podrzuciwszy pod posłuszeństwo jego, w Raju go, dziwnemi rozkoszami sprawionym, postanowić raczył, aby jedno tak był sobie nad nim rozkoszował w onej niewinności jego, tedy mu jednegoż drzewka zakazać raczył, aby go nie ruszał, ani owocu jego, które drzewko przezwał drzewem żywota, po-wiedając mu, iż skoro go skosztujesz, wnet będziesz śmiertelny, a śmiercią będziesz umorzon. Przecz żonę Pan stworzył Adamowi. A niechcąc go tak zaniechać jako pustelnika, powiedzieć raczył: Iż źle mu być tak samemu, trzeba mu jakiego podpomożenia. I uspiwszyi go twardym snem, wyjął kość z boku jego, a stworzył mu niewiastę też urodą podobną k' niemu. Ten gdy się obudził, poznał ją Strona 20 wnet i powiedział: iż to jest jedna kość z kości moich.. A tu wnet obaczyć każdy mo- że, jako jest dusza rozumna, skoro będzie do ciała wpuszczona, także i w małym dziecięciu, jedno, iż nie ma instrumentów jeszcze zrosłych, przez któreby on rozum jej i ona nieśmiertelność okazać się miała. Także mu potem onę niewiastę dał za żonę, aby sie rozmnażał z nich on naród ludzki, ku czci a ku chwale jego. Przecz czart zwiódł człowieka. Dyabeł potym, on anioł sprośny, który dla pychy a nieposłuszeństwa był strącon z nieba, gdyż był pierwej aniołem światłości, a w wielkiej łasce u Pana tego, gdyż ten Pan, pychy a nieposłuszeństwa żadnemu stworzeniu przepuszczać nie raczy, wiedząc onego człowieka w onej łasce pańskiej, i bojąc się, aby mu w niebie nie posiadł onego miejsca jego, nadziewając się jeszcze kiedy przyjść ku łasce pańskiej, wnet oną srogą zazdrością wzruszony, starał się pilnie o to, aby był onego nędznika mógł jako zwieść z onego posłuszeństwa, jego, a iżby go omierził Panu swemu. Widząc onę niewiastę już mdlejszego przyrodzenia, niźli onego człowieka, wnet się o nię pokusił, i powiedział jej: I wiecież wy, czemu wam Pan tego drzewa, zakazał, albo owoców jego? Wiedzcie, iż to drzewo jest takiej mocy, iż skorobyście go skosztowali, wnetbyście się stali wieszczemi, a wnetbyście wiedzieli, co jest złe, a co dobre. Onej niebożątku zachciało sie być praktykarką, a wiedzieć przyszłe rzeczy, wnet urwała, jabłko i skosztowała, a namówiła onego nędznika, iż go też skosztował,