Strona 1 Rita Monaldi Francesco Sorti Secretum Strona 2 Od Autorów Wszelkie odniesienia do miejsc, osób i faktów - choć mogą wydać się dziwne - NIE są wytworem naszej fantazji i zostały zaczerpnięte ze źró- deł z epoki. Jeśli łaskawy Czytelnik wątpi w prawdziwość tego, co czyta, proszony jest o zapoznanie się z materiałami źródłowymi i bibliografią dołączoną na końcu książki, gdzie znajdzie udokumentowane wyjaśnienia. Przeszukiwanie archiwów jest pasjonującym zajęciem, można bowiem natrafić na prawdziwe osobliwości Historii. Gdyby nie były prawdziwe, należałoby je uznać za niewiarygodne. Strona 3 „Już nie między Trojany i Greki bój srogi, Lecz się Greki na same porywają bogi". Homer, Iliada, księga V, wiersze 381-382, przeł. Franciszek Ksawery Dmochowski „Zeus pokolenie też inne - spiżowych ludzi - na świecie Stworzył z jesionu, gwałtowne i silne, srebrnemu już przecie W niczym nierówne; bo ono jedynie w krwawe wyprawy, Wojnę i przemoc wierzyło, ze zboża nie jedząc potrawy". Hezjod, Prace i dnie, wiersze 143-146, przeł. Wiktor Steffen Strona 4 Wstęp W dużej sali połyskują w blasku świec brązowe okucia sprzętów i wo- luty. Opat Melani każe na siebie czekać, po raz pierwszy od ponad trzy- dziestu lat, odkąd się znamy. Do tej pory zawsze przybywał przed czasem, czekał więc na mnie, przytupując nogą na znak zniecierpliwienia. Tym razem to ja wpatruję się w drzwi, których surowy, monumentalny próg przekroczyłem ponad pół godziny temu. Na próżno wsłuchuję się w wycie wiatru pędzącego tumany śniegu i skrzypienie otwartych drzwi, nie słychać ani turkotu czarnego powozu, ani parskania koni w ozdobnej uprzęży. U stóp schodów, rozjaśnionych światłem pochodni, czterej starzy lokaje, owinięci płaszczami przyprószonymi śniegiem, wyglądają swojego pana, aby po raz ostatni otworzyć przed nim drzwiczki i pomóc mu wysiąść. Czekając na opata, rozglądam się po sali. Wokół mnie mnóstwo deko- racji. Z arkad zwieszają się chorągwie z wyszytymi złotą nicią napisami, ściany pokrywają brokatowe tkaniny, honorową galerię tworzą nakrapia-ne srebrnymi kroplami woale. Drogę do platformy pod baldachimem przypominającej ściętą piramidę z sześcioma lub siedmioma stopniami, otoczoną potrójnym rzędem kandelabrów, wyznaczają kolumny, łuki i filary ze sztucznego marmuru. Na platformie dwie skrzydlate istoty ze srebra, klęczące na jednym kolanie, z rozłożonymi ramionami zwróconymi ku niebu, zdają się na coś czekać. Cztery ściany baldachimu zdobią pędy mirtu i bluszczu. Na każdej z nich widnieje herb szlacheckiego weneckiego rodu, z przedstawieniem świnki na zielonym tle, utworzony ze świeżych kwiatów, sprowadzonych zapewne prosto ze szklarni w Wersalu. W rogach płoną pochodnie, zatknięte na wysokich, srebrnych trójnogach, z takim samym herbem. Na przekór okazałości castrum*, katafalku, i przepychu dekoracji Patrz: Objaśnienia fragmentów łacińskich na końcu książki (przyp. red.). 9 Strona 5 wokół mnie jest niewiele osób. Oprócz muzyków (którzy zajęli już miej- sca i wyjęli instrumenty z futerałów) i lokajów (ze świeżo ogolonymi twarzami, stojącymi sztywno niczym posągi, dzierżąc w dłoniach po- chodnie) w czarno-czerwonych, złocistych liberiach, dostrzegam jedynie zubożałych arystokratów o zawistnym spojrzeniu oraz robotników, słu- żących i plotkarki, którzy pomimo późnej pory i mrozu spoglądają do- koła z zachwytem, oczekując konduktu. Kiedy tak na to patrzę, ożywają wspomnienia. Choć na zewnątrz, tuż za progiem, panuje mroźna, paryska noc, po opustoszałym, zasypanym śniegiem placu Zwycięstwa hula tramontana, lodowaty wiatr z północy, i owiewa konny posąg króla, ja wracam myślą do łagodnych zboczy siedmiu wzgórz Wiecznego Miasta, szczytu Janikulum i upalnego lata sprzed wielu, wielu lat, kiedy w otoczeniu innej arystokracji, na tle lekkiej architektury z kartonu, w towarzystwie muzyków szykujących się do innego wydarzenia i lokajów rozświetlających pochodniami inną scenerię, obserwowałem przyjazd pewnej karety do willi Spada. Jakże dziwne bywają koleje losu! Wówczas nie zdawałem sobie spra- wy, że w tej karecie znajduje się opat Melani, którego nie widziałem od siedemnastu lat. Teraz natomiast mam pewność, że za chwilę przybędzie, choć nie widzę jeszcze jego powozu. Ocknąłem się z zamyślenia, gdy potrącił mnie niechcący jeden z mu- zyków schodzący ze sceny. Spojrzałem w górę na napis Obseąuio erga Regem, wyszyty złotymi literami na chorągwi z czarnego aksamitu ze srebrnymi frędzlami, zdobiącej wysoką kolumnę ze sztucznego porfiru, w prostym stylu, wznoszącą się na wprost mnie. Po przeciwnej stronie dostrzegam drugą, podobną kolumnę, ale napis jest zbyt daleko, abym mógł go odczytać. W ciągu całego mojego życia tylko raz uczestniczyłem w podobnej uroczystości. Wtedy także była zimna noc i padał śnieg, a może deszcz, dokładnie nie pamiętam. Z pewnością zimno, deszcz i ciemność wy- pełniały moją duszę. Wówczas kto inny spoczywał w trumnie. W skrzyni z czarnych desek znalazł się na skutek oszustwa, zdrady i podłości. Wcześniej go otruto, poraniono, zniszczono. Krew sączyła się spod powiek, mózg wypływał nosem. Teraz był to tylko strzęp zgniłego mięsa. Zabójcy śmiali się w kułak. 10 Strona 6 Wtedy także przebywałem w towarzystwie Atta. Wokół nas było pełno ludzi i wciąż napływali nowi. Panował taki ścisk, że opatowi i mnie uda- wało się postąpić zaledwie dwa kroki co kwadrans. Nie mogliśmy ruszyć się ani do przodu, ani do tyłu, a jedyne co widzieliśmy, to dekoracje na suficie i napisy zwieszające się z arkad lub umieszczone w zwieńcze- niach kapiteli. Na czterech kolumnach w stylu doryckim, symbolizujących bohate- rów, wysokich na piętnaście metrów, wykonanych na wzór zabytkowych rzymskich kolumn Antonina i Trajana, znajdowały się motta: Ob Hispa- niam assertam, Ob Galliam triumphatam, Ob Italiam liberatam, Ob Bel- gium restitutuum. Pomiędzy nimi, nad castrum, rozpięte było sztuczne nocne niebo z woalu nakrapianego złocistymi płomieniami, który, zebra- ny pośrodku, tworzył wieniec zawieszony na linach i złotych szarfach, spiętych ogromnymi broszami w kształcie majestatycznych orłów ze zwieszonymi głowami. Obok nich Gloria w otoczeniu promieni (wzorem Claritas na monetach cesarza Konstansa) dzierżyła w lewej dłoni wieniec z wawrzynu, w prawej zaś gwiazdę. Za nami, tuż za wysokim progiem, dwudziestu czterech lokajów ocze- kiwało na swojego pana. Niespodziewanie tłum ucichł. Wszyscy zamilk- li. Ciemną noc rozświetlił jasny blask pochodni podtrzymywanych przez arystokratów. Przybył. Cichnący z wolna odgłos końskich kopyt na bruku odrywa mnie od wspomnień. Czterej lokaje, lśniący od śniegu, poruszyli się. Nadjechał Atto. Płomyki świec drżą, rozmazują się w moich zamglonych łzami oczach, gdy otwierają się na oścież drzwi Notre Damę des Victoires, bazyliki Au- gustianów Bosych. W czarnym powozie błyszczy w świetle pochodni czerwony aksamit okrywający trumnę. Atto Melani, opat Beaubec, szlach- cic, honorowy obywatel Republiki Weneckiej, wielokrotny uczestnik konklawe, przybył do kościoła, oczekiwany przez zgromadzony w nim tłum. Starzy słudzy podtrzymują na ramionach trumnę z wyrytym herbem Atta: małą świnką na zielonym tle. Przechodzą między szpalerem ludzi, oddających cześć zmarłemu, pod rozpiętym czarnym woalem ze srebrny- 11 Strona 7 mi łezkami. Zapewne niewielu z nich mówi coś nazwisko Atta Mela- niego, ostatniego przedstawiciela epoki, której kres położyła wojna. Do- cierają do castrum doloris, katafalku pogrzebowego. Wchodzą po schodkach ściętej piramidy i składają ciało starego pana w otwarte ramiona dwóch srebrnych aniołów, klęczących na jednym kolanie, których dłonie, zwrócone ku niebu, otrzymują w końcu to, na co czekały. Z katafalku zwiesza się chorągiew żałobna z czarnego aksamitu ze srebrnymi frędzlami i napisem wyszytym złotymi literami: Hic iacet Abbas Atto Melani Pistoriensis in Etruria, Pietate erga Deum Obseąuio erga Regem Illustris Die 4. Ianuarii 1714. Mtatis suce octuagesimo octavo Patruo Dilectissimo Dominicus Melani nepos mestissimus posuit Te same słowa zostaną wyryte na nagrobku, zamówionym przez bra- tanka Atta u florenckiego rzeźbiarza Rastrellego. Ojcowie augustianie użyczyli miejsca w bocznej kaplicy, niedaleko ołtarza głównego, naprzeciw drzwi zakrystii. Zgodnie z wolą Atta będzie on pochowany w tym samym kościele, w którym spoczywają prochy innego toskańskiego muzyka, słynnego Giambattisty Lullego. Pietate erga Deum/Obsequio erga Regem/Illustris - inskrypcja ta wid- nieje na obydwu kolumnach bocznych, ale zdołałem przeczytać napis tylko na tej bliższej mnie. „Wybitny ze względu na oddanie Bogu i po- słuszeństwo królowi". W rzeczywistości pierwsza zaleta zaprzecza dru- giej. Nikt nie wie tego lepiej ode mnie. Orkiestra rozpoczyna mszę żałobną. Nic nie widzę, wszystko wokół mnie jest niewyraźne, zamglone. Łzy napływają mi do oczu. Twarze, kolory i światła wyglądają jak na obrazie, który wpadł do wody. Atto Melani nie żyje. Umarł tu, w Paryżu, przy ulicy Plastriere, w parafii św. Eustachego, przedwczoraj, 4 stycznia 1714 roku o drugiej nad ranem. Byłem przy nim. 12 Strona 8 - Zostań ze mną - powiedział i wydał ostatnie tchnienie. Pozostaną z panem, panie Atto. Zawarliśmy pakt, złożyłem obietnicę i zamierzam jej dotrzymać. To nieważne, że kilkakrotnie zrywał pan nasze porozumienia, oszukiwał dwudziestojednoletniego posługacza, a później dojrzałego mężczyznę, ojca rodziny. Tym razem nie ma niespodzianki - wywiązał się pan z danego mi słowa. Teraz, kiedy mam prawie tyle lat co pan, kiedy się poznaliśmy, teraz, kiedy pańskie wspomnienia należą do mnie, a pańskie dawne uczucia rozpalają się w mojej piersi, teraz pańskie życie jest moim życiem. Przybyłem tu trzy lata temu. Teraz pan wyrusza w swoją ostatnią po- dróż do nieznanej krainy. Szczęśliwej drogi, panie Atto! Otrzyma pan to, o co mnie prosił. Strona 9 Rzym Styczeń 1711 - Wiedeń? Po co mielibyśmy jechać do Wiednia? - Cloridia patrzyła na mnie szeroko otwartymi oczami, oczekując odpowiedzi. - Najdroższa! Wychowałaś się w Holandii, twoja matka była Tur- czynką, mając niespełna dwadzieścia lat przyjechałaś zupełnie sama do Rzymu, a teraz przeraża cię podróż do cesarstwa? A co ja mam powie- dzieć? Nigdy nie ruszyłem się dalej niż do Perugii. - Nie chodzi o podróż. Chodzi o to, że mamy tam zamieszkać! Znasz niemiecki? - No, nie... - Pokaż mi to - powiedziała Cloridia, wyrywając mi z dłoni doku- ment. Przebiegła tekst jeszcze raz wzrokiem. - Jak mam, do licha, to rozumieć?! Co to znaczy darowizna? Dostałeś ziemię? Warsztat? Miejsce służącego na dworze? Tu nic nie jest napisane! - Słyszałaś, co powiedział notariusz, wszystkiego dowiemy się na miejscu. Na pewno chodzi o rzecz dużej wartości. - Z pewnością. Przemierzymy Alpy i okaże się, że ten oszust opat chciał cię wykorzystać do kolejnej szalonej sprawy, potem wyrzuci cię jak starą szmatę i puści z torbami! - Zastanów się, Cloridio! Atto ma osiemdziesiąt pięć lat, nie w głowie mu szaleństwa. Myślałem, że już nie żyje, tymczasem on pragnie spłacić mi dawny dług. Być może poczuł, że zbliża się kres i chce mieć czyste sumienie. Powinniśmy dziękować Bogu, że dał nam szansę w tak trudnym dla nas momencie. Moja małżonka spuściła oczy. 14 Strona 10 Od dwóch lat wiodło nam się źle, bardzo źle. Zima 1709 roku była wyjątkowo mroźna i śnieżna. Zaczęło brakować żywności, co w połączeniu ze zniszczeniami spowodowanymi toczącą się od siedmiu lat wojną o tron Hiszpanii wpędziło w nędzę lud Rzymu. Bieda dotknęła także moją rodzinę, która do tego czasu powiększyła się o synka, obecnie już sześcioletniego. Na skutek niespotykanej dotąd klęski nieurodzaju nasze niewielkie gospodarstwo i uprawy uległy zniszczeniu. Upadek rodu Spada, jak również powolna ruina willi przy Porta San Pancrazio, gdzie przez wiele lat zlecano mi dobrze płatne prace, dodatkowo pogorszyły naszą sytuację. Ekonomicznej ruiny nie powstrzymały starania mojej żony Cloridii, od lat trudniącej się akuszerstwem z pomocą naszych córek, teraz w wieku dwudziestu trzech i dziewiętnastu lat. Przybywało położnic bez grosza przy duszy. Mimo to Cloridia opiekowała się nimi z takim samym oddaniem jak zamożnymi paniami z arystokracji. Nasze długi rosły, aż w końcu, aby przeżyć, musieliśmy sprzedać li- chwiarzom z getta dom i gospodarstwo, kupione przed dwudziestu sze- ściu laty za oszczędności świętej pamięci teścia. Przenieśliśmy się do miasta, do sutereny, którą dzieliliśmy z pewną rodziną z Istrii. Na szczę- ście mieszkanie, wydrążone w tufie, miało tę zaletę, że było suche, w zi- mie zaś utrzymywała się w nim stała temperatura, nieschodząca poniżej zera. Na kolację jedliśmy czarny chleb i zupę z pokrzyw i ziół. W ciągu dnia zbieraliśmy żołędzie i jagody i przyrządzali z tego rodzaj polewki z dodatkiem rzepy. Buty stały się dla nas luksusem, zamiast nich nosiliśmy, również zimą, drewniane chodaki. Stopy owijaliśmy szmatami i przewiązywali konopnym sznurkiem. Nie mogłem znaleźć żadnego zajęcia. Niski wzrost zamykał mi drogę do większości zawodów, także tragarza. Podjąłem się więc najnędzniej-szej, najpodlęjszej pracy, do której nie zniżyłby się żaden rzymianin, mnie natomiast dawała ona poczucie wyższości w stosunku do lepiej zbudowanych ojców rodziny - zostałem kominiarzem. Byłem wyjątkiem, rzymscy kominiarze i dekarze pochodzili bowiem zazwyczaj z alpejskich dolin, znad jezior Como i Maggiore, z Valcamoni-ca, Val Brembana, a także z Piemontu. Tamtejsza ludność była bardzo biedna. Głód zmuszał niektóre rodziny do oddawania swoich sześcio-, siedmioletnich dzieci do terminu u kominiarzy, a ci wysługiwali się nimi do czyszczenia wąskich przewodów, co niekiedy zagrażało życiu tych malców. 15 Strona 11 Obdarzony wzrostem dziecka i siłą dorosłego mężczyzny, mogłem wykonywać swoją pracę perfekcyjnie jak mało kto. Bez trudu dostawa- łem się do naj ciaśniej szych kominów. Poruszałem się zwinnie, czyściłem z sadzy czarne ściany okapu i komina staranniej niż dziecko. Ponadto, niewiele ważąc, nie narażałem na szwank dachówek, kiedy wspinałem się na dach, by wyczyścić lub naprawić komin, a jednocześnie nie groziło mi roztrzaskanie się o ziemię w razie upadku, co małoletnim pracownikom zdarzało się niestety dość często. Jako lokalny kominiarz byłem do dyspozycji przez cały rok, podczas gdy moi alpejscy koledzy ściągali do Rzymu dopiero w początkach listopada. Prawdę mówiąc, ja także zmuszony byłem zabierać do pracy mojego małego rozrabiakę, ale nigdy, przenigdy nie kazałbym mu wchodzić do przewodu kominowego. Traktowałem synka raczej jako ucznia i po- mocnika, zawód kominiarza wymaga bowiem współpracy co najmniej dwóch osób. Pragnąc zapewnić klientów o moich umiejętnościach, chwaliłem się praktyką odbytą w górach Abruzji (które, podobnie jak Alpy, słyną z do- brych kominiarzy), choć tak naprawdę nie miałem dużego doświadczenia w tym zawodzie. Podstaw nauczyłem się w willi Spada, gdzie czasem zlecano mi przeczyszczenie kominów, usunięcie niewielkiej usterki lub naprawienie dachu. Tak więc codziennie nad ranem ładowałem na wózek narzędzia: skro- bak, szpachelkę, szczotkę, miotełkę z ostrokrzewu, linkę, drabinkę, cię- żarki i ruszałem w drogę z zaspanym synkiem, którego całowała na pożegnanie zatroskana Cloridia. Żona nienawidziła mojego niebezpiecz- nego zajęcia. W bezsenne noce modliła się, aby nic mi się nie stało. Szczelnie owinięty krótkim, czarnym płaszczem, o świcie docierałem do najdalszych dzielnic miasta lub pobliskich miejscowości. Krzyczałem: „Kominiaaarz! Kominiaaarz!" i rozpoczynałem pracę. Dość często spotykałem się z nieżyczliwym przyjęciem. Na mój widok ludzie czynili gesty służące oddaleniu złego uroku. Wierzono bowiem, że kominiarz, który przybywa zimową porą, w złą pogodę, przynosi pecha. Kiedy otwierano nam drzwi, przy odrobinie szczęścia zdarzało się, że jakaś litościwa kobieta dawała mojemu synkowi kubek gorącego rosołu i kawałek chleba. Na mój kominiarski mundur składała się czarna marynarka, zapinana z boku, po lewej stronie, tak aby nie zahaczyć guzikiem o wystającą 16 Strona 12 cegłą w ścianie komina, z wysokim kołnierzykiem i rękawami związanymi sznurkiem wokół nadgarstków, żeby do środka nie dostawała się sadza, oraz spodnie z gładkiego barchanu, do którego nie lgnął tak brud. W czarnym, obcisłym ubraniu - z łatami naszytymi na kolanach, łokciach i siedzeniu, gdzie materiał wycierał się najszybciej - wydawałem się mały i drobny jak mój syn, niektórzy brali mnie za jego starszego brata. Kiedy przeciskałem się przez przewód kominowy, zakładałem na gło- wę płócienny worek zawiązywany pod szyją, aby uchronić się, przynaj- mniej częściowo, przed wdychaniem sadzy. Tak opakowany, przypo- minałem skazańca stojącego pod szubienicą. Nic nie widziałem, ale w kominie nie przeszkadzało mi to, ponieważ i tak było tam ciemno choć oko wykol. Sadze zdrapywało się po omacku. Synek zostawał na dole i za każdym razem drżał ze strachu, że coś mi się stanie. Bał się, że sam nie trafi do domu, do ukochanej mamy i sióstr. Z kolei na komin i dach wchodziłem boso, żeby nic mi nie przeszka- dzało i żeby pewniej stać na nogach. Miałem od tego posiniaczone i po- ranione stopy, dlatego też przez całą zimę, czyli okres wzmożonej pracy, stąpałem niepewnym krokiem, utykając. Praca na dachach bywała niekiedy bardzo niebezpieczna, co raczej nie zrażało człowieka, który pewnego dnia wspiął się na sam szczyt Bazyliki św. Piotra. Głównym powodem mojej troski nie był jednak nędzny zawód, jaki wykonywałem, ale córki. Nie wyszły jeszcze za mąż i wszystko wskazy- wało na to, że zostaną starymi pannami. Dzięki Bogu, cieszyły się żelaz- nym zdrowiem. Mimo że żyły w biedzie, były piękne, kwitnące i rumiane jak jabłuszka („Dzięki temu, że każdą przez trzy lata karmiłam piersią" - powtarzała z dumą Cloridia). Włosy miały tak piękne i gęste, że co sobotę sprzedawały za dwa grosze na targu te, które pozostały na grzebieniu po porannej toalecie. To prawdziwy cud, że dopisywało im tak wspaniałe zdrowie, zważywszy na to, że wokół nas wiele osób zmarło z zimna i głodu. Moje dwie córeczki - miłe, zdrowe, piękne i cnotliwe nie miały ani grosza posagu. Kilkakrotnie odwiedziły nas siostry z klasztoru Santa Ca- terina Sopra Minerva, który co roku przeznaczał znaczne sumy dla ubo- gich rodzin, aby namówić je do wstąpienia do zakonu. Zakonnice potrze- 17 Strona 13 bowały silnych, posłusznych dziewcząt do wykonywania cięższych prac w klasztorze, nieodpowiednich dla mniszek ze szlachetnych rodów. Jednak nawet w najtrudniejszych chwilach grzecznie odrzucałem ich propozycję (o wiele mniej uprzejma była Cloridia. Potrząsała gniewnie głową i wykrzykiwała prosto w oczy zakonnicom: „To po to karmiłam każdą z nich przez trzy lata piersią, żeby skończyły tak jak wy?"). Zresztą naszych dziewczynek nie pociągało klasztorne życie. Jako pomocnice matki akuszerki poznały radość macierzyństwa i pragnęły jak najprędzej znaleźć sobie mężów. Po pewnym czasie mrozy ustały, skończył się też głód, ale nędza trwała. Upłynęły dwa lata, a moje córki nadal nie miały mężów. Ogarniała mnie bezsilna złość na widok twarzyczki starszej córki, która nagle pogrążała się w smutku i milkła (miała już dwadzieścia pięć lat!). Nie złościłem się jednak na okrutny los, o nie! Dobrze wiedziałem, kto zawinił! Z pewnością nie była to wina zimna i głodu panującego w całej Europie. O nie! Po głowie chodziło mi tylko jedno imię: Atto Melani. Bezlitosny intrygant, szpieg, człowiek wyjątkowo fałszywy i prze- biegły, mistrz kłamstwa, podstępu, udawania i obłudy - taki był Atto Me- lani, słynny niegdyś śpiewak kastrat. Przed jedenastu laty nikczemnie mnie wykorzystał, wystawił moje życie na niebezpieczeństwo, obiecując w zamian wiano dla córek. „Dostanę nie tylko pieniądze, ale także domy, grunty - całe gospodarstwo. Dam wyprawę twoim córkom. Bogatą wyprawę. A kiedy mówię »bogatą«, nie kłamię". Zakpił sobie ze mnie. Jego słowa dobrze zapadły mi w pamięć. Powiedział, że ma kilka majątków w Wielkim Księstwie Toskanii, wszystkie przedstawiają wielką wartość i są dochodowe - uściślił. Zobo- wiązał się na piśmie, że da moim córkom posag, zatwierdzony notarial- nie, w postaci renty lub posiadłości przynoszących ogromne zyski. Nigdy jednak nie poszliśmy do notariusza. Kiedy wypełniłem wszystkie jego polecenia, wrócił po kryjomu do Paryża. Na nic się zdało chodzenie po adwokatach. Nikt nie dawał mi choćby iskierki nadziei. Wszyscy prawnicy, do których się zwracałem, powtarzali, że powinienem był wytoczyć mu proces we Francji. Krótko mówiąc, obietnica Melaniego okazała się bez pokrycia. Tak więc opat pławił się w luksusach, a ja rozpaczliwe starałem się wyrwać rodzinę z biedy. 18 Strona 14 Aż tu pewnego dnia, niespodziewanie, otrzymałem wezwanie od jed- nego z rzymskich notariuszy. Kolega z Wiednia polecił mu odnaleźć mnie i wręczyć akt darowizny z podpisem opata Melaniego. Treść aktu owiana była tajemnicą. Przedmiot darowizny przedstawiał zdaniem notariusza dużą wartość („ziemia lub dom" - domyślał się), opi- sany był za pomocą skrótów i liczb, odnoszących się zapewne do wie- deńskich rejestrów, i całkowicie niezrozumiałych. Poza tym w jednym z banków opat Melani otworzył mi nieograniczony kredyt, przeznaczony na wydatki związane z podróżą. Po przyjeździe do stolicy cesarstwa miałem pójść pod wskazany adres, gdzie wszystkiego się dowiem i otrzymam to, co mi obiecano. Nie chodziło więc, niestety, o darowiznę w Wielkim Księstwie Toska- nii, jak zapowiadał opat, ale znacznie dalej, po drugiej stronie Alp. W każdym razie wobec kłopotów, z jakimi się borykaliśmy, była to dla nas prawdziwa manna z nieba. Czyż można było odmówić? Strona 15 Wiedeń Luty 1711 Na rozległej, zaśnieżonej i nagiej równinie pod murami miasta roz- brzmiewało głośne dudnienie bębnów. Ich warkot mieszał się ze srebrzystymi dźwiękami trąbek, piszczałek i rożków orkiestry wojskowej. Głośne odgłosy wzmagało echo, odbijające się o potężne mury, baszty, tarasy i nasypy. Odnosiło się wrażenie, że nie była to jedna orkiestra, ale trzy lub cztery, może nawet dziesięć. Pomiędzy bastionami przezierały pinakle kościołów i pałaców, dzwon- nice zwieńczone krzyżami, wieże blankowe, okrągłe kopuły, przestronne tarasy, iglice budowli religijnych i świeckich, świadczących o tym, że nie jest to zwykłe miasto, skupisko ludzi i architektury, ale łagodna kolebka dusz, potężna twierdza, patronka kupców błogosławiona przez Boga. Kiedy nasza kareta zbliżała się do Bramy Karynckiej, przez którą wjeżdżają do Wiednia podróżni z południa, dostrzegłem dumne, dostojne wieże odcinające się na tle ołowianego nieba. Najwspanialsza z nich, poinformował nas woźnica, to wysoka, okazała wieża katedry św. Szczepana, ozdobiona wspaniałymi koronkowymi dekoracjami, upiększonymi teraz białym płaszczem śniegu. Opodal ujrzałem masywną, ośmiokątną dzwonnicę kościoła Dominikanów, dalej wysoką dzwonnicę św. Piotra, jak również św. Michała ojców barnabitów, św. Ruprechta ojców franciszkanów, pinakiel convento delie Vergini alla Porta del Cielo, klasztoru Dziewic u Bramy Niebios, i wiele innych wież ozdobionych cebulastymi wolutami, typowymi dla tych ziem, zwieńczonych pozłacanymi kulami ze świętym krzyżem na szczycie. Na koniec spostrzegłem basztę pałacu cesarskiego, w którym od sześciu lat sprawował rządy Józef I z dynastii Habsburgów austriackich, dumny władca Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Podczas gdy muzyka orkiestry wojskowej zachęcała do zachowania 20 Strona 16 dyscypliny, potężne mury obronne przypominały o skromności, a niezli- czone wiedeńskie dzwonnice - o bojaźni bożej, zacząłem wyobrażać so- bie kręte zakola Dunaju. Z książek, do których zajrzałem przed wyjaz- dem, dowiedziałem się, że rzeka płynie po drugiej stronie Wiednia. Nade wszystko jednak powtarzałem sobie w duchu nazwę olbrzymiej ciemnej sylwety, ukazującej się z wolna na horyzoncie, pośród obłoków. Mimo łagodnych stoków wydawała się potężna, kiedy tak opadała pionowo ku wodom rzeki i rozciągała się na wschód, niczym milczący bohater- ski strażnik miasta. Był to Kahlenberg, słynne wzgórze, które ocaliło Zachód, lesisty przylądek wysunięty w stronę Wiednia i rzeki, skąd przed dwudziestu ośmiu laty wyruszyły chrześcijańskie wojska, by wy- zwolić miasto z tureckiego oblężenia i uwolnić Europę od groźby Ma- hometa. Doskonale pamiętam te wydarzenia, albowiem przed laty, we wrześniu 1683 roku, kiedy w Rzymie i w innych częściach Europy z niepokojem oczekiwano wyniku bitwy o Wiedeń, pracowałem w tym mieście jako posługacz w gospodzie. Tam właśnie poznałem niejakiego Atta Mela-niego... Kiedy koła karety z łoskotem pokonywały kolejną dziurę, wytężyłem wzrok i dostrzegłem, jak promień słońca oświetla niewielki budynek na szczycie Kahlenbergu, zapewne jakiś kościół, tak, małą kaplicę, tę samą, w której pewien kapucyn (dobrze pamiętam te fakty należące już do historii) o świcie 12 września 1683 roku, przed decydującym natarciem, odprawił mszę i wygłosił mowę do chrześcijańskich dowódców, szykując ich do krwawej acz zwycięskiej bitwy z niewiernymi. Wkrótce również ja miałem poczuć pod stopami tę historyczną ziemię, przejść po łagodnych wzgórzach Nussdorfu, gdzie żołnierze chrześcijańskiej armii oczyścili każdy dom, stodołę, winnicę z nędznych potomków Mahometa. Ogarnięty wzruszeniem, spojrzałem na Cloridię. Małżonka milczała, trzymając na kolanach naszego śpiącego synka. Z pewnością wiedziała, o czym myślę. I że nie są to myśli błahe. Odbyliśmy wyczerpującą podróż, trwającą blisko miesiąc. Wyruszyli- śmy z Rzymu w ostatnich dniach stycznia, tuż przed wyjazdem pomodli- liśmy się przed świętymi relikwiami św. Filipa Neri, patrona naszego miasta. Opat Melani wystarał się dla nas o dobre miejsca w karecie, po- środku, a nie tuż przy drzwiczkach, gdzie jest dość niewygodnie. Po zmianie koni w Civita Castellana i noclegu w Orticoli pojechaliśmy do 21 Strona 17 Narni w Umbrii, później do Terni, aby o północy dotrzeć do starego miasteczka Foligno. Przez kolejne dni ja, który nie ruszyłem się dalej niż do Perugii, każdą noc spędzałem w innym mieście: Tolentino, Loreto, Sini-gaglii, położonej na rozległej równinie nad Adriatykiem, w Rimini i Ce-senie w Romanii, w Bolonii, Ferrarze i dalej na północ, w Chioggi w delcie Padu, Mestre pod Wenecją, Sacile, w Udine, stolicy Friuli, bogatym mieście należącym do Najjaśniejszej Republiki Weneckiej. Widziałem noce w Gorycji i Adelsbergu, aby później dotrzeć szczęśliwie do Lubiany, mimo że śnieg padał nieprzerwanie przez całą podróż. Następnie nocowałem w Cilli, Marburgu nad Drawą, w Grazu, stolicy Styrii, w Pruch, na koniec w Stuppach. Przejechałem przez wiele miast, od Fano i Pesaro do Cattoliki, maleńkiej osady w Romanii, i od Forli do Faenzy. Jechaliśmy wzdłuż Padu, przez Corsolę i Cavanellę w Adydze, jak również wzdłuż rzeki Brenta. Odwiedziliśmy śliczne miasteczko Mira oraz Fusi-nę, prowadzącą do wód rozległej Laguny Weneckiej. Płynęliśmy też rzeką Lintz jednym z tych niewielkich stateczków, słusznie nazywanych domkami z drewna, ponieważ mają wszelkie wygody. Załoga statku składała się z dwunastu mężczyzn, którzy wiosłowali tak szybko, że krajobraz przed naszymi oczami zmieniał się jak w kalejdoskopie: mijaliśmy skały, lasy, winnice, pola pszenicy, duże miasta, ruiny zamków. W ciągu całej podróży towarzyszył nam nieustannie mróz i śnieg. W końcu dotarliśmy do bram Wiednia, drżąc z łęku przed nieznanym. Niebawem mieliśmy wkroczyć do naszego wymarzonego miasta, nazy- wanego „nowym Rzymem", stolicy bezkresnego Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Obejmowało ono liczne ziemie, przede wszystkim Górną i Dolną Austrię, Karyntię, Tyrol, Styrię, Voralberg i Burgenland, dziedziczne ziemie Habsburgów, tak zwane Arcyksięstwo Austrii nad rzeką Anizą, którym władcy ci rządzili jako arcyksiążęta, na długo przed koronacją na cesarzy. Do Świętego Cesarstwa Rzymskiego należało wiele innych regionów, nadmorskich i górskich, jak na przykład Kraina, Istria, Dalmacja, Banat, Bukowina, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Sławonia, Węgry, Czechy i Morawy, Galicja i Lodomeria, Śląsk i Sieben-biirgen. Poza tym cesarstwo zarządzało elektoratami niemieckimi, włącznie z Saksonią i Polską. Począwszy od średniowiecza zaliczały się do niego (w różnych latach) także Szwajcaria, Szwabia, Alzacja, Burgundia, Flandria, Artois, Franche- Comte, Hiszpania, Holandia, Sardynia, Lombardia, Toskania, Wielkie Księstwo Spoleto, Wenecja, Neapol. Święte Cesarstwo Rzymskie liczyło zatem miliony poddanych, mó- 22 Strona 18 wiących dziesiątkami języków i narzeczy. Należeli do niego Niemcy, Włosi, Węgrzy, Słowianie, Polacy, Rusini, szwabscy rzemieślnicy, cze- skie kucharki, ordynansi i pokojówki z Bałkanów, biedni uchodźcy, któ- rzy uciekli przed Turkami, przede wszystkim zaś czeladź z Moraw, na- pływająca do Wiednia całymi zastępami. Miasto będące celem naszej podróży było zatem stolicą tych wszyst- kich ludzi. Czy spełni się tam obietnica Atta? Ponieważ dysponowaliśmy kredytem od opata, wszystkie nasze oszczędności powierzyliśmy córkom, które pozostały w Rzymie (pod czujnym okiem naszych współlokatorów z Istrii), gdzie nadal pracowały jako akuszerki. Rozstaliśmy się z nimi z ciężkim sercem, obiecując, że wrócimy jak najszybciej z upragnionymi posagami. Sami pozostaliśmy bez grosza przy duszy. Gdyby w Wiedniu nastąpiły jakieś komplikacje, musielibyśmy żyć z jałmużny i oczekiwać końca mrozów, aby stąd wyjechać. Oto do czego może doprowadzić bieda! Człowiek przemierza w pośpiechu kawał świa- ta, do miejsca, gdzie ma nadzieję na lepsze jutro. Krótko mówiąc, zu- pełnie nie wiedzieliśmy, co nas czeka. Cloridia zgodziła się na wyjazd, „byle więcej nie oglądać twojej twa- rzy czarnej od sadzy" - tak powiedziała. Myśl, że porzucę zajęcie, które przysparzało jej tylu trosk, skłoniła ją do przyjęcia propozycji opata. Odruchowo spojrzałem na swoje dłonie: pod paznokciami nadal wid- niały czarne obwódki - znak rozpoznawczy kominiarzy. Od kilku dni Cloridia i synek mieli silny kaszel. Mnie też dzień i noc dokuczały objawy przeziębienia. Ataki gorączki zaczęły się w połowie podróży, bardzo nas osłabiły. Kareta przejechała przez mostek nad fosą obronną, kierując się ku Bra- mie Karynckiej. W oddali dostrzegłem zielone lasy Kahlenbergu. Słońce przeniosło swoje złociste promienie ze wzgórza na moją skromną osobę. Niespodziewanie figlarny promyk padł mi prosto na twarz. Uśmiech- nąłem się do Cloridii. Powietrze było zimne i krystalicznie czyste. Wje- chaliśmy do Wiednia. Mimowolnie pomacałem kieszeń nowiutkiego ciepłego płaszcza, kupionego z kredytu opata, w której miałem notatki niezbędne podczas po- 23 Strona 19 droży. Jak wynikało z dokumentów otrzymanych od rzymskiego notariusza, mieliśmy zatrzymać się pod wskazanym adresem. Nazwa ulicy dobrze wróżyła: Porta Coeli, Brama Niebios. Wokół panowała nierealna cisza, wywołana padającym śniegiem. Ka- reta jechała wolno ulicą Karyncką, która wiodła od bramy o tej samej nazwie do centrum miasta. Cloridia spoglądała na okazałe kamienice przystrojone śniegiem, na powozy wyjeżdżające z bocznych ulic i dziwiła się beztrosko spacerującym grupkami opatulonym służącym, jakby to była niedziela, a nie środek tygodnia. Chciała poprosić woźnicę o wyjaśnienia, ale nie znając języka, zrezygnowała. Ja natomiast wpatrywałem się w katedrę św. Szczepana, górującą nad dachami po prawej stronie. Budowla wydawała się teraz jeszcze potężniejsza. W ten święty pinakiel, myślałem, Turcy celowali z dział latem 1683 roku, podczas gdy po drugiej stronie murów, w mieście, w którym teraz kwitł handel i tętniło życie, oblężeni wytrwale stawiali opór, narażeni nie tylko na pociski wrogów, ale także na głód i cho- roby... Woźnica, któremu pokazałem karteczkę z adresem, zatrzymał karetę przy eleganckiej przecznicy. Dotarliśmy do miejsca przeznaczenia. Zdziwiłem się, kiedy woźnica wskazał dzwonek u bramy klasztoru i gestem nakazał pociągnąć za sznurek, aby obwieścić nasze przybycie. - Uno momento, uno momento - powiedział niepoprawnym włoskim jakiś cień zza grubej, czarnej kraty. Z powodu słabej znajomości niemieckiego nie zrozumiałem, że pod adresem napisanym na karteczce znajdował się żeński klasztor. Usłyszawszy nasze imiona, cień skinął głową. Oczekiwano nas. Dwa dni wcześniej woźnica, podczas przerwy w podróży, wysłał posłańca z wiadomością o naszym rychłym przyjeździe. Z pomocą woźnicy zdjąłem z karety bagaże. Dowiedziałem się od niego, że za chwilę przekroczymy próg jednego z największych klaszto- rów żeńskich w mieście i na pewno najważniejszego. Znaleźliśmy się w szerokim, ciemnym korytarzu, aby po kilku minu- tach ponownie wyjść na światło dnia i stanąć wśród kolumienek we- wnętrznego krużganka - długiej galerii z białego kamienia - ozdobionych podobiznami sióstr, które zasłynęły z najwspanialszych cnót. Zakonnica, która nas prowadziła, sprawiała wrażenie niemowy, a może po prostu nie znała naszego języka. Spod arkad dotarliśmy do pomieszczeń dla gości. 24 Strona 20 Umieszczono nas w dwóch sąsiadujących ze sobą pokojach. Podczas gdy Cloridia z synkiem padli ze zmęczenia na łóżko, ja zająłem się przynie- sieniem bagaży, w czym pomógł mi chłopak, którego mniszki najęły do sprzątania piwnic. Był nader gadatliwy. Wywnioskowałem, że dopytuje się o naszą podróż. Szkoda, że nie zrozumiałem ani słowa. Pożegnałem się z nim, obdarzając go szerokim uśmiechem, zamkną- łem za sobą drzwi i rozejrzałem się dokoła. Choć prawie puste, lokum zawierało wszystko, co konieczne do życia. Z pewnością było lepsze od rzymskiej sutereny w tufie, gdzie mieszkaliśmy przez dwa ostatnie lata i gdzie zostały nasze córki. Spojrzałem na Cloridię. Spodziewałem się z jej strony narzekań, skarg i pretensji pod adresem opata Melaniego. Mieszkanie u zakonnic było najgorszą rzeczą, jaka mogła się jej przytrafić, dobrze o tym wiedziałem. Oblubienice Jezusa były jedynymi kobietami, z którymi moja małżonka nie potrafiła się po- rozumieć. Tymczasem Cloridia milczała. Leżała na łóżku, tuląc do siebie kasz- lące przez sen dziecko. Rozglądała się po pokoju, zdezorientowana, obo- jętnym wzrokiem osoby, która ze zmęczenia pozostaje na granicy jawy i snu. Przeląkłem się nie na żarty, gdy synek dostał ataku kaszlu, o wiele sil- niejszego niż dotychczas. Chyba mu się pogorszyło. Po chwili rozległo się pukanie do drzwi. - Kozi tłuszcz i mąka orkiszowa z kroplą oleju do posmarowania piersi. Pod główkę trzeba podłożyć tę poduszkę ze słomą z pszenicy or kiszowej . Słowa te, wypowiedziane piękną włoszczyzną, pochodziły z ust mło- dej zakonnicy, która zdecydowanym krokiem weszła do naszego pokoju, wyraźnie zatroskana. - Jestem Camilla, Chormaisterin w klasztorze augustianek - przedstawiła się i nie prosząc Cloridii o pozwolenie, włożyła poduszkę pod głowę naszego synka, rozsunęła mu koszulkę na piersiach i zaczęła wcierać maść. - Chor...maisterinl - wybełkotałem, ucałowawszy skraj szaty siostry i podziękowawszy za okazaną nam gościnność. - Tak, dyrygentka chóru - wyjaśniła łagodnym głosem. - Nie spodziewaliśmy się usłyszeć w Wiedniu tak doskonałego włos- kiego, matko. - Pochodzę z Rzymu, jak wy, z Zatybrza, gwoli ścisłości. Moje świec- 25