Strona 1 Stefan Kunowski Wydawnictwo Salezjańskie Strona 2 Podstawy współczesnej pedagogiki Strona 3 STEFAN KUNOWSKI Podstawy współczesnej pedagogiki WYDAWNICTWO SALEZJAŃSKIE W a r s z a w a 2004 Strona 4 Redakcja ks. Roman Szpakowski sdb Maria D. Śpiewakowska SPIS T R E Ś C I Przedmowa do wydania drugiego 7 Przedmowa do wydania pierwszego 10 Wprowadzenie 13 Wskazówki bibliograficzne 15 CZĘŚĆ I. WSTĘP DO PEDAGOGIKI JAKO NAUKI Rozdz. I Znaczenie współczesne wychowania 19 1. Zjawiska przemian w wychowaniu 20 2. Rola i funkcje wychowania 21 3. Społeczne znaczenie wychowania 23 Rozdz. II Pojęcie pedagogiki jako nauki 25 1. Podstawowe terminy i nazwy zjawisk 25 2. Wyrazy pochodne w pedagogice 29 3. Określenie charakteru naukowego pedagogiki 32 Rozdz. III Budowa pedagogiki i jej miejsce w systemie nauk 35 1. Rozwój naukowy pedagogiki 35 2. Działy współczesnej pedagogiki 37 3. Przedmiot i miejsce pedagogiki w systemie nauk 39 © by Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa Rozdz. IV Metody badań pedagogicznych 42 1. Źródła pedagogiki i ich opracowanie 42 2. Przyrodnicze metody badania w pedagogice 44 3. Humanistyczne metody badania w pedagogice 46 Rozdz. V Nauki współpracujące z pedagogiką 49 1. Nauki historyczne w pedagogice 52 ISBN 83-85528-61-X 2. Nauki empiryczne w pedagogice 55 3. Nauki światopoglądowe w pedagogice 60 Wskazówki bibliograficzne do części I 63 CZĘŚĆ II. PEDAGOGIKA PORÓWNAWCZA WSPÓŁCZESNE SYSTEMY WYCHOWANIA Rozdz. I Geneza współczesnych systemów wychowawczych 70 1. Rozwój kapitalizmu i jego skutki 70 2. Ruchy społeczno-polityczne XIX wieku a kwestia robotnicza . . 73 3. Rozdział systemów wychowawczych 76 Strona 5 Rozdz. II Charakterystyka współczesnych systemów wychowania 80 1. Konieczność nowej orientacji w wychowaniu 80 2. Pojęcie nowoczesnego systemu wychowania i jego budowa . . . 83 3. Źródła zróżnicowania systemów wychowawczych 88 Rozdz. III System chrześcijański wychowania 94 1. Założenia systemu chrześcijańskiego 94 2 . Ideologia współczesnego wychowania chrześcijańskiego . . . . 98 PRZEDMOWA 3. Doktryna wychowawcza Kościoła 104 DO WYDANIA DRUGIEGO Rozdz. IV System wychowania liberalnego 108 1. Geneza i rozwój systemu 108 2. Podstawy organizacyjne i zasady systemu liberalnego . . . .113 Polska pedagogika początku lat 90-tych znajduje się w stanie kry- 3. Ideologia systemu liberalnego wychowania 116 zysu. Widoczne są intensywne i - by tak rzec - gorączkowe poszu- Rozdz. V System socjalistyczny wychowania 123 kiwania dróg wyjścia z istniejącej sytuacji. Zadanie to prowadzi do 1. Geneza i rozwój systemu 123 „pytań pierwszych": jaki jest przedmiot, cel i rola nauk pedagogicz- 2. Założenia systemu wychowania socjalistycznego 130 nych w naszym kraju po upadku komunizmu? 3. Ideologia systemu wychowania socjalistycznego 136 W dyskusji na ten temat udział biorą naukowcy-teoretycy, peda- Wskazówki bibliograficzne do części II 151 godzy-praktycy, a także przedstawiciele środowisk społecznych, kul- CZĘŚĆ III. PEDAGOGIKA TEORETYCZNA turalnych czy wyznaniowych. Widoczne są tu dwie główne tendencje. PROCES WYCHOWAWCZEGO ROZWOJU CZŁOWIEKA Pierwsza ma charakter rozliczeniowy, dotyczy tzw. pedagogiki socjalis- Rozdz. I Pojęcie wychowania 164 tycznej i jej czołowych przedstawicieli. Drugi kierunek - to poszukiwa- 1. Zjawisko rozwoju wychowawczego 164 nie teoretycznych i społecznych fundamentów dla „nowej pedagogiki". 2. Określenie wychowania 166 Wśród różnych orientacji i poglądów, które występują na tym polu, nie 3. Składniki (dynamizmy) wychowania 171 brak haseł tzw. nowej lewicy, neomarksizmu, postmodernizmu czy Rozdz. II Istota wychowania jako wytworu 181 ruchu New Age. Stąd też niekiedy nowe rozwiązania sprowadzają się 1. Trzy możliwości w wychowaniu 181 w istocie do przyjmowania i powielenia wyeksploatowanych czy też 2. Czynniki rozwojowe człowieka 185 nieskrystalizowanych podstaw myślenia o pedagogice. 3. Dwu- i trójczynnikowe teorie rozwoju 187 Istnieje też inne niebezpieczeństwo. Pedagogika stoi dziś w obliczu Rozdz. III Wychowanie jako rozwój biosu 194 zalewu literatury typu praktycznego, poradnikowego. Wydawnictwa te 1. Teoria warstwicowa rozwoju człowieka 194 2. Rozwojowe formy życiowe 203 koncentrują się na pytaniu: jak wychowywać? W przeważającej mierze 3. Struktury rozwojowe człowieka 215 odpowiedź na tę kwestię jest niepełna, co gorsza - opiera się na płytkiej Rozdz. IV Wychowanie jako wpływ sytuacji społecznych etosu 228 socjotechnice, działaniu obliczonym na tani, szybki sukces praktyczny. 1. Znaczenie środowiska w wychowaniu 228 Radami i gotowymi receptami służą w tej mierze zarówno liczne tłu- 2. Sytuacje wychowawcze 237 maczenia obcych wydawnictw, jak i książki rodzimych autorów. Ta 3. Morale sytuacji społecznych etosu 240 socjotechniczna propozycja zaadresowana jest do szerokiego grona Rozdz. V Wychowanie jako urabianie przez działanie agosu 245 odbiorców. Kokietuje nauczycieli, wychowawców, organizatorów edu- 1. Zadania i funkcje wychowawców 245 kacji pozaszkolnej, jak i rodziców, a nawet - kandydatów do roli ojca 2. Zasadnicze czynności wychowawcze 253 czy matki. 3. Współpraca wychowawcza jako warunek skuteczności działania agosu 256 Jak dotąd, brak w naszej literaturze systematycznego i pełnego, na Wskazówki bibliograficzne do części III 260 nowo opracowanego zarysu pedagogiki. Luki tej nie wypełniają spora- Strona 6 etycznie ukazujące się książki. Są one, jak już zaznaczono, albo wyrazem Podkreślić wypada także niegdysiejszą elegancję tego pisarstwa, które określonej, partykularnej ideologii, wąskiej opcji teoretycznej, albo też może być wzorem dla dzisiejszych twórców. koncentrują się na wybranym fragmencie nauki o wychowaniu. Tym Książka Stefana Kunowskiego Podstawy współczesnej pedagogiki bardziej niewystarczające są ciekawe skądinąd i wartościowe, ale prowadzi w świat takich wartości, jak m.in. miłość, prawda, wolność przyczynkowe wypowiedzi o pedagogice i wychowaniu, publikowane na i prawa człowieka oraz demokracja. Wyrastające z tych fundamentów łamach fachowej prasy. wychowanie stawia przed pedagogiem poważne zadania. Wykraczają W tej sytuacji, która trafnie bywa określana mianem „wychowania one poza osobę wychowanka - obejmują cały jego świat; występują po- na rozdrożu", ze wszech miar uzasadniona jest propozycja wznowienia za granicę dnia dzisiejszego - kierują się w stronę przyszłych wymia- znanej książki Stefana Kunowskiego Podstawy współczesnej pedagogiki. rów życia. Jest to „pedagogika zaufania". Dostrzega i dowartościo- Wydawnictwo to było w swoim czasie bestselerem czytelniczym. Silnie wuje to, co jest, rozwija istniejące siły i możliwości, buduje nadzieję wspierało niemarksistowskie przyczółki polskiej pedagogiki. Zajęło waż- człowieka. ne i trwałe miejsce w procesie kształcenia pedagogów na różnych szczeb- Dr hab. Wiesław Theiss lach edukacji. I co ważniejsze, nadal może i powinno pełnić to swoje zadanie. O wysokiej wartości książki Stefana Kunowskiego wypowiadało się wielu specjalistów. Walory te pomyślnie przeszły próbę czasu. Aktual- ność tego dzieła wiąże się głównie z prezentowanym przez Autora typem pedagogicznego myślenia, szerokim zakresem i wyczerpującym charak- terem książki oraz z jej mistrzostwem formalnym. Dla Stefana Kunowskiego pedagogika jest przede wszystkim nauką o człowieku, a wychowanie - wspomaganiem rozwoju osoby ludzkiej. Ta podmiotowa perspektywa widoczna jest w każdej z trzech części prezentowanej książki: - we wstępie do pedagogiki, w charakterystyce współczesnych systemów wychowania oraz w części poświęconej peda- gogice teoretycznej. Pierwsze dwa fragmenty książki mają charakter analityczno-sprawozdawczy, fragment trzeci - to próba autorskiej prezentacji wychowania chrześcijańskiego. Stefan Kunowski w żadnym miejscu swojej publikacji nie podsuwa Czytelnikowi określonych wyborów, nie narzuca swoich preferencji. Rzeczowo i precyzyjnie przedstawia wybrane idee, stanowiska i teorie pedagogiczne. Mówi o ludziach, środowiskach i instytucjach zajmują- cych się nauką o wychowaniu. Autor w słowach pełnych taktu i tole- rancji skupia uwagę na głównych reprezentantach opisywanej proble- matyki. Nie brak tu liberałów, marksistów czy przedstawicieli pedago- giki chrześcijańskiej. Przeprowadzone analizy opierają się na głębo- kiej znajomości zagadnienia. Obejmują - obok prac pedagogicznych - także literaturę filozoficzną, psychologiczną oraz teksty z zakresu historii wychowania. W parze z tym idzie zwięzłość i jasność wywodu. Strona 7 wychowania chrześcijańskiego. Przyjmuje mianowicie założenia pe- dagogiki katolickiej, podkreślając jej wartość moralną i społeczną. W części trzeciej swojej pracy Autor rozwija bardziej szczegółowo koncepcję wychowania chrześcijańskiego. Punktem wyjścia jest tu oryginalna, nawiązująca do teorii warstwicowej Hessena, teoria PRZEDMOWA procesu wychowawczego rozwoju człowieka. Profesor Kunowski zna- DO WYDANIA PIERWSZEGO cznie rozbudowuje teorię warstwicową, opracowując szczegółowo rozwój struktury światopoglądowej i podkreślając chrystocentryzm Z radością i poczuciem spełnionego obowiązku wobec niezapom- jako naczelny cel wychowania. Koncepcja wychowania jako rozwój nianego Profesora oddajemy do rąk czytelnika jego ostatnią książkę. biosu, a następnie etosu i wreszcie agosu, wprowadzenie pojęcia ,,losu" „Podstawy współczesnej pedagogiki" to synteza przemyśleń Profesora jako czynnika kształtującego człowieka, podkreślenie współpracy Stefana Kunowskiego (1909-1977) - wybitnego uczonego, twórcy te- wychowanka jako warunku skutecznego wychowania, to oryginalne, oretycznych koncepcji wychowania chrześcijańskiego, zasłużonego na- uzasadnione teoretycznie i płodne praktycznie poglądy Profesora. uczyciela akademickiego. Jego ideałem jest - jak pisze - integracja wszystkich działań wy- Ogromna erudycja Autora, poparta porównawczą i krytycz- chowawczych do najwyższej funkcji Kościoła w duchu Chrystusa. ną analizą literatury filozoficznej, psychologicznej, socjologicznej, Wyjaśnia dalej - rozwijając koncepcję wychowania chrześcijańskiego dotyczącej różnych systemów wychowawczych, pozwoliła mu na -jaką rolę spełniają poszczególne funkcje wychowania w perspektywie opracowanie obszernej monografii, dającej wielostronny wgląd w nadprzyrodzonej, w świetle skutków grzechu pierworodnego, a nade strukturę i problemy naukowe pedagogiki. Wykład zawarty w tej wszystko łaski. monografii jest tak systematyczny, logiczny i zwarty, że może być Książka „Podstawy współczesnej pedagogiki" stanowi cenny równocześnie uznany za podręcznik akademicki o dużej wartości dy- wkład do ubogiej biblioteki katolickiej pedagogiki. daktycznej. Profesor Kunowski zakończył tę swoją pracę w roku 1972. Precyzyjne, a równocześnie oryginalne wyjaśnienia terminologicz- Z różnych przyczyn druk książki znacznie się opóźnił. Stąd, jakkol- ne, naukoznawcze i metodologiczne Autora, są punktem wyjścia do wiek treści w niej zawarte dotyczą podstaw współczesnej pedagogiki, to szczegółowego opracowania pedagogiki porównawczej. Stanowi ona równocześnie zawierają informacje i materiały o charakterze his- temat drugiej części książki. Zawarte w niej omówienie genezy współ- torycznym, a nawet dokumentalnym. Dlatego jest ona dziełem unikal- czesnych systemów wychowania oraz analiza systemów chrześcijań- nym w pedagogice. Ze względu na humanizm treści, merytoryczne skiego, liberalnego i socjalistycznego są przykładem kompetentnego bogactwo i konstruktywną analizę procesu wychowania, wzbogacone- i obiektywnego prezentowania różnych założeń, poglądów i postaw, go o nową jego koncepcję, książka Profesora Kunowskiego stanowi mających istotne znaczenie dla poszczególnych ideologii wychowa- cenny wkład w polską kulturę pedagogiczną. nia i systemów pedagogicznych. Pedagogika porównawcza w ujęciu Autor przez 30 lat był kierownikiem Katedry Pedagogiki na Profesora Kunowskiego jest opracowana w oparciu o źródła poparte Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Tysiące studentów słuchało jego faktami i stanowi zwartą całość. W interpretacji Autor stosuje metodę wykładów o kierunkach pedagogiki, ojej celach i systemach, o struk- analityczno-krytyczną, jakkolwiek rezygnuje z dyskusji i oceny róż- turze procesu wychowawczego. Niektórzy z nich kontynuują badania nych stanowisk i kierunków. Prezentuje jednak jasno swój pogląd Profesora Kunowskiego, wielu przejęło się funkcją wychowania w roz- naukowy, pisząc o doktrynie wychowawczej Kościoła i o systemie woju człowieka. Czy Profesor stworzył szkołę pedagogiki katolickiej? Strona 8 Formalnie nie, bo nie miał po temu warunków, lecz pozostawił liczne grono uczniów, którzy pamiętają postać swojego Profesora - praw- dziwego uczonego i chrześcijanina*. Należy się szczera wdzięczność wszystkim, którzy przyczynili się do wydania tej pracy, a zwłaszcza córce Profesora M. Kunow- skiej-Porębnej za prace nad przygotowaniem książki do druku. WPROWADZENIE Prof. dr Zofia Sękowska Postęp w dziedzinie wiedzy pedagogicznej wymaga próby usys- tematyzowania jej w taki sposób, aby studiującym to zagadnienie umożliwić zorientowanie się w całokształcie problemów współczes- ności. W wykładach tych nie chodzi o zewnętrzny opis, rejestrujący instytucje i organizacje wychowania w poszczególnych krajach czy kontynentach świata, lecz o wewnętrzną charakterystykę współczes- nych tendencji wychowawczych, które dziś przerastają tradycyjny zakres wychowania oraz kształtowania dzieci i młodzieży, a stają się prowadzeniem człowieka w ciągu całego jego życia do pełni rozwoju człowieczeństwa. Stąd to nowoczesna pedagogika, zachowując swą historyczną nazwę, wywodzącą się od wychowawczego prowadzenia dziecka, w istocie swej staje się antropagogiką1, czyli wiedzą o prowa- dzeniu człowieka ku jego wysokim przeznaczeniom. Wykład więc ogra- niczy się do zarysowania podstaw, z których wyrasta współczesna pedagogika. Tradycyjnie najłatwiej byłoby zacząć od podania określenia pedago- giki jako nauki o wychowaniu, a następnie sformułować, co się rozumie przez wychowanie. Niestety na tej dedukcyjnej drodze od przyjętego z góry i często dowolnie pojęcia wychowania do jego szczegółów, mających zastosowanie w rzeczywistości, dochodzi się do praktycznych działań wychowawców, mających te zalecenia wykonać. Jednakże skuteczność praktycznego wychowania nie zależy tylko od wychowaw- ców. Dla dobrej więc roboty wychowawczej dobrze jest szerzej zro- zumieć samą rzeczywistość, same zjawiska i przedmiot, w którym działanie się odbywa. Dlatego rezygnując z definicji wychowania jako punktu wyjścia, będziemy się starali indukcyjnie najpierw przyjrzeć się samej rzeczywistości i zjawiskom wychowania, by analizując je w proce- sie historycznego rozwoju zrozumieć ich sens i znaczenie. Szukamy * Pierwsze opracowanie dorobku dydaktycznego i naukowego Profesora wraz z bibliografią Czytelnik znajdzie w Rocznikach Filozoficznych TN KUL 27: 1979 z. 4 s. 7-51. Grec. antropos - człowiek, ago - prowadzę, agogija - prowadzenie. Strona 9 bowiem podstaw współczesnej pedagogiki, z których ona wyrasta. Nie chodzi więc ani o elementy, ani o problemy określonego kierunku wy- chowania, lecz o początki i podwaliny, o podłoża, na których zbudo- wany jest gmach nowoczesnej pedagogiki, szczególnie zaś skupimy uwagę na podstawach naukowych, światopoglądowych i filozoficz- nych. WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE Stąd podstawy te w całości biorąc, obejmują przede wszystkim charakter naukowy pedagogiki, zróżnicowanie światopoglądowe jej ujęć, nowoczesną teorię rozwoju człowieka i jego uwarunkowań, Obejmują dzieła ogólne, dotyczące podstaw wychowania, w układzie chrono- zagadnienia przemiany duchowej w człowieku, odbywającej się pod logicznym: wpływem wychowania, realizację praktyczną wszechstronnego rozwo- a) w języku polskim ju ludzi oraz trudności na drodze tej realizacji, nasuwane przez palące problemy współczesnej sytuacji wychowawczej. Krus F., Zasadnicze zagadnienia pedagogiczne (tłum. z niem.), Warszawa 1914. Zarzecki L., Wstęp do pedagogiki, Lwów-Warszawa 1922. Na zakończenie wyjaśnień wprowadzających pragnę złożyć Prof. dr Kukulski Z., Główne momenty myśli i badań pedagogicznych, Lublin 1923. Kazimierzowi Sośnickiemu podziękowanie za życzliwe uwagi, które Ziemnowicz M., Problemy wychowania współczesnego, Warszawa 1927. przyczyniły się do udoskonalenia niniejszej pracy. Danysz A., O wychowaniu, Lwów-Warszawa 19302. Podoleński S., Podręcznik pedagogiczny, Kraków 1930. Autor Hessen S., Podstawy pedagogiki (tłum. z ros.), Warszawa 1931. Mysłakowski Z., Pedagogika ogólna (W:) Encyklopedia Wychowania t. 1 Warszawa 1933 s. 701-785. De Hovre-Tochowicz, Podstawy współczesnej pedagogiki (tłum. z franc), Włocławek 1938. Rowid H., Podstawy i zasady wychowania, Warszawa 1946; 1957. Sośnicki K., Pedagogika ogólna, Inowrocław 1946. Pięter J. (red.), Elementy nauk pedagogicznych, Katowice 1946. Nawroczyński B., Współczesne prądy pedagogiczne, Warszawa 1947. Kairów I. (red.), Pedagogika (tłum. z ros.), t. 1-2 Warszawa 1950. Woroniecki J., Wychowanie człowieka, Kraków 1961. Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962. 2 Bieda W., Wprowadzenie do pedagogiki, Warszawa 1962 . Mysłakowski Z., Wychowanie człowieka w zmiennej społeczności, Warszawa 1964. Sośnicki K., Istota i cele wychowania, Warszawa 1964. Sośnicki K., Rozwój pedagogiki zachodniej na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1967. Suchodolski B., Wychowanie dla przyszłości, Warszawa 19683. Mialaret G., Wprowadzenie do pedagogiki (tłum. z franc), Warszawa 1968. Suchodolski B. (red.) Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli, Warszawa 1970. Suchodolski B., Trzy pedagogiki, Warszawa 1970. Strona 10 b) w językach obcych Drynda D., Pedagogika Drugiej Rzeczypospolitej. Katowice 1987. Willmann O., Didaktik als Bildungslehre nach ihren Beziehungen zur Sozialforschung Dyczewski L. (red.), Kultura polska w procesie przemian, Lublin 1993. und zur Geschichte der Bildung, Braunschweig 1909. Dyczewski L. (red.), Wartości w kulturze polskiej, Lublin 1993. Adams J., The Evolution of Educational Theory, London 1912. Ewolucja tożsamości pedagogiki. Materiały Zjazdu Polskiego Towarzystwa Pedago- Barth P., Die Elemente der Erziehungs - und Unterrichtslehre, Leipzig 1921. giki, Warszawa 1993. Góttler J., System der Pddagogik, Miinchen 1927; 19482; 1960 10 . Filipczuk H., Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Warszawa 1980. Adams J., Educational Theories, London 1928. Folkierska A., Pytania o pedagogikę, Warszawa 1990. Gogacz M., Podstawy wychowania, Niepokalanów 1993. De Hovre F., Brecks L., Les maitres de la pedagogie contemporaine, Paris 1937. Górski S., Psychoterapia w wychowaniu, Warszawa 1986. Hubert R., Traite de pedagogie generale, Paris 1946; 19524. Jaczewski A., Wstęp do dorosłości, Warszawa 1991. Schneider J., Einfuhrung in die Erziehungswissenschaft, Graz 1953; 19603. Jaczewski A., Radomski J., Wychowanie seksualne i problemy seksuologiczne wieku Ross J. S., Groundwork of Educational Theory, London 19559. rozwojowego, Warszawa 1986. Lester Smith W. O., Education. An Introductory Survey, Harmondsworth 1957. Jaczewski A., Korczak Z., Popielarska A., Rozwój i zdrowie ucznia, Warszawa 1985. Gonczarow N. K., Woprosy piedagogiki, Moskwa 1960. Janowski A., Psychologia społeczna a zagadnienia wychowania, Wrocław 1980. Osnowy kommunisticzeskogo wospitanija, Moskwa 1960. Janowski A., Poznawanie uczniów. Zdobywanie informacji w pracy wychowawczej, Kriekemens A., Pedagogie generale, Louvain 1963; 1967. Warszawa 1985. Petzelt A., Grundlegung der Erziehung, Freiburg i. Br. 1961 2 . Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej. Wyd. IV. Warszawa 1980. Wilds E., The Foundation of Modern Education, New York 1961 3 . Kawula St., Rozdroża i szansę wychowania, Olsztyn 1986. Brezinka W., Erziehung als Lebenshilfe, Wien 1963 3 . Konarzewski K., Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, Wyd. 2 Warszawa Planchard E., Introduction a la Pedagogie, Leuven-Paris 1963. 1987. Wynne J. P., Theories of Education, New York 1963. Kozielecki J., Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1980. Flitner W., Allgemeine Pddagogik, Stuttgart 19649. Kuczkowski St. (oprać), Strategie wychowawcze, Kraków 1986. Henz H., Lehrbuch der systematischen Padagogik, Freiburg i. Br. 1965. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1988. Crow L., Crow A., Introduction to Education, New York 19662. Kwaśnica R., Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej, Wrocław Bołdyriew N. J., Gonczarow N. K., Korolew F. F., Piedagogika, Moskwa 1969. 1987. Kwieciński Z., Socjopatologia edukacji, Warszawa 1992. Kwieciński Z. (red.), Nieobecne dyskursy. Cz. I, Toruń 1991. Adamski F. (red.), Spór o wartości w kulturze i wychowaniu, Kraków 1991. Kwieciński Z., Witkowski L. (red.), Ku pedagogii pogranicza, Toruń 1990. Araszkiewicz F. W., Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa 1978. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984. Aronson E., Człowiek - istota społeczna. Warszawa 1987. Łobocki M., Wychowanie w klasie szkolnej. Z zagadnień dynamiki grupowej, Balcerek M., Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce w latach 1918-1939. Warszawa Warszawa 1985. 1978. Łukaszewicz R., Edukacja dialektyczna i szkoła przyszłości, Wrocław 1991. Barker Ph., Podstawy psychiatrii dziecięcej, Warszawa 1974. Łukaszewski W., Osobowość: Struktura i funkcje regulacyjne, Warszawa 1974. Bluszcz K., Edukacja i wyzwolenie, Kraków 1992. May R., Psychologia i dylemat ludzki, Warszawa 1973. Chejnicka-Bezwińska T., W poszukiwaniu tożsamości pedagogiki. Świadomość teo- Miąso J. (red.), Historia wychowania. Wiek XX. T. 1-2. Wyd. 2. Warszawa 1981. retyczno-metodologiczna współczesnej pedagogiki polskiej (geneza i stan), Byd- Miller R., Socjalizacja - wychowanie -psychoterapia, Warszawa 1981. goszcz 1989. Muszyński H., Wychowanie moralne w zespole, Warszawa 1974. Czapów Cz., Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki i diagnostyki, War- Muszyński H., Ideał i cele wychowania, Warszawa 1974. szawa 1982. Muszyński H., Zarys teorii wychowania, Warszawa 1980. Czapów Cz., Jedlewski S., Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1971. Nalaskowski St., Humanizm i podmiotowość w wychowaniu. Na przykładzie szkolnych Dąbrowski K., Osobowość i jej kształtowanie przez dezintegrację pozytywną, War- systemów wychowania w Polsce. Wyd. 2, Toruń 1992. szawa 1975. Nowak J. (red.). Oświata i wychowanie w okresie cywilizacyjnego przełomu. War- Demel M., Pedagogika zdrowia. Warszawa 1980. szawa 1988. Demel M., Skład A., Teoria wychowania fizycznego, Warszawa 1989. Nowak S. (red.), Teorie postaw, Warszawa 1973. Strona 11 Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1972. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1987. Pietrasiński Z., Kierowanie własnym rozwojem, Warszawa 1977. Przetacznikowa M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa, Warszawa 1974. Reykowski J. (red.), Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi, Warszawa 1980. Część I Rodziewicz E., Szczepska-Pustkowska M. (red.), Od pedagogiki ku pedagogii, Toruń 1993. WSTĘP DO PEDAGOGIKI JAKO NAUKI Ruciński St., Wychowanie jako wprowadzenie w życie wartościowe, Wyd. 2, Warszawa 1988. Rusakowska D., Nauczyciel i innowacje pedagogiczne, Warszawa 1986. Rozdział I Rutkowiak J. (red.), Pytanie - dialog - wychowanie, Warszawa 1992. Schoenebeck H., Antypedagogika w dialogu. Wprowadzenie w rozmyślanie an- ZNACZENIE WSPÓŁCZESNE WYCHOWANIA typedagogiczne, Toruń 1991. Siek S., Relaks i autosugestia, Warszawa 1986. Skórny Z., Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, Warszawa 1987. Szukając współczesnego znaczenia wychowania, musimy począt- Słobodzian Z., Twórcza praca dziecka. Działanie jako droga poznania i rozwoju, kowo posługiwać się potocznym rozumieniem wyrazu „wychowanie", Warszawa 1961. które w języku polskim dzisiaj oznacza wszelkie celowe oddziaływanie Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa ludzi dojrzałych (wychowawców) przede wszystkim na dzieci i młodzież 1970. Strelau J., Temperament - osobowość - działanie, Warszawa 1985. (wychowanków), aby w nich kształtować określone pojęcia, uczucia, Suchodolski B., Wychowanie a strategia życia, Warszawa 1983. postawy, dążenia. Dlatego działanie wychowawcze zawiera w sobie Suchodolski B., Wychowanie mimo wszystko, Warszawa 1990. opiekę, dostarczanie rozrywki i kultury, wychowanie fizyczne, umys- Suchodolski B. (red.), Alternatywna pedagogika humanistyczna, Wrocław 1990. łowe, moralne, społeczne, estetyczne, ideowe, a obok tego nauczanie, Szkoła, kształcenie, wychowanie, „Znak" 1993 nr 9/460/. szkolenie, przygotowanie do różnych zadań, np. przysposobienie rol- Szkudlarek T., Śliwierski B., Wyzwania pedagogiki krytycznej i anty pedagogiki, nicze, kształcenie w różnych kierunkach, oświatę, popularyzację, porad- Kraków 1991. nictwo, reklamę, agitację itp. oddziaływanie jednych ludzi na drugich. Tarnowski J., Problem chrześcijańskiej pedagogiki egzystencjalnej, Warszawa 1982. Tarnowski J., Wychowanie do pokoju z Bogiem i ludźmi. Wyd. 2, Poznań 1984. Przy tym działalność wychowawcza jest jakoś społecznie zorganizowa- Tomaszewski T., Główne idee współczesnej psychologii, Warszawa 1986. na, popierana, aprobowana i odbywa się przez i w ramach życia ok- Witkowski L., Tożsamość i zmiana. Wstęp do epistemologicznej analizy kontekstów reślonych grup społecznych, które stają się instytucjami wychowujący- edukacyjnych, Toruń 1988. mi, jak rodzina, szkoła, organizacja młodzieżowa, zakład pracy, teatr, Wojnar I. (red.), Wychowanie przez sztukę, Warszawa 1985. muzeum itd. Jeśli zaś do instytucji wychowujących zaliczamy dziś nie Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba zarysu encyklopedycz- tylko dom rodzinny i szkoły, ale także zakłady społeczne, oświatowe i nego. Warszawa 1992. kulturalne, to dotykamy świeżo zachodzących zmian, które przed os- Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej do roku 1795. Warszawa 1983. Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej 1795-1945. Warszawa 1980. tatnią wojną mogły być nieznane lub mało upowszechnione. Toteż dla Wroczyński, Pedagogika społeczna. Wyd. 4. Warszawa 1985. Trempała E. (red.), znalezienia sensu wyżej wymienionych, wielokierunkowych działań wy- Edukacja równoległa. Bydgoszcz 1990. chowawczych, przyjrzymy się najpierw wszystkim zjawiskom przemian Wychowanie na rozdrożu, „Znak" 1991 nr 9/436/. zachodzących obecnie w wychowaniu, by na tej drodze zarejestrowa- Zaborowski Z., Stosunki międzyludzkie, Wrocław 1986. nia zmian zrozumieć pojawiające się nowe role, czyli funkcje wycho- Zaborowski Z., Trening interpersonalny, Wrocław 1985. wania, do czego te zmiany służą i by wreszcie określić jakie społecz- Zaborowski Z., Psychospołeczne problemy pracy nauczyciela, Warszawa 1986. ne znaczenie ma współcześnie wychowanie jako całokształt oddziały- Zebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1986. wań wychowawczych instytucji organizowanych przez społeczeństwo. Strona 12 /. Zjawiska przemian w wychowaniu zawodowe wychowujące ludzi do pracy, a nawet handel, w którym wystawy mają wychować upodobania klienta; O sprawach wychowania słyszy się dzisiaj wszędzie w rozmowach, e) pedagogizacja starych instytucji wychowawczych, jak szkoły, prasie, radiu. Trudności z dziećmi i młodzieżą uczyniły z wychowania uniwersytety, domy akademickie, ponieważ rodziców, nauczycieli i wy- ważny problem na całym świecie, a równocześnie stało się ono palącą chowawców społecznych trzeba na podstawach naukowych psychologii potrzebą społeczną. O wadze tych potrzeb świadczy szereg zjawisk wychowawczej i pedagogiki uświadomić o ich zadaniach i ulepszać ich w wychowaniu, do których należą: pracę; a) rozszerzanie się terenu oddziaływań wychowawczych w dół f) pedagogizacja duszpasterstwa w Kościele, czego wyrazem jest i w górę życia ludzkiego, ponieważ dotyczą one nie tylko dzieci w domu duszpasterski charakter II Soboru Watykańskiego, jak też dokształca- i uczniów w szkole, czy wiernych w Kościele, ale obejmują niemowlęta, nie duchowieństwa w naukach pedagogicznych oraz wychowawcze opiekę nad matką, przygotowanie do małżeństwa i założenia rodziny, kształcenie kleryków w seminariach duchownych, aby udoskonalić młodzież pracującą i akademicką, dorosłych, korzystających z oświaty, oddziaływanie religii na współczesnego człowieka; dokształcającą się inteligencję twórczą, a nawet starców - tak, że wy- g) zastosowanie najnowocześniejszej techniki do oddziaływania chowanie dziś odnosi się do całego życia ludzkiego, staje się wycho- masowego na ludzi przez prasę, plakaty, grafikę, kino, radio, telewizję, waniem „całożyciowym"; unowocześnione technicznie biblioteki (mikrofilmy, mikrofisze, mikro- b) zmiana charakteru wychowania z indywidualnego na grupowe, karty i czytniki) i muzea (obrotowe eksponaty, magnetofony), elektro- co spowodowane jest tym, że nie wystarcza wychowanie jednostek, lecz nowe maszyny uczące, dzięki czemu na całym świecie dokonuje się musi się ono odbywać w zespołach (np. rodzeństwo, klasa szkolna, „rewolucja kulturalna", polegająca na zbliżeniu i udostępnieniu dzieł drużyna harcerska), stara się wpłynąć na masy społeczne (np. wychowa- nauki, sztuki i kultury masom społecznym4. nie masowe żołnierzy, robotników), a nawet narody i działa w skali światowej przez Organizację Narodów Zjednoczonych (UNESCO); c) powstawanie nowych instytucji wychowawczych, które spec- 2. Rola i funkcje wychowania jalizują się np. w opiece nad małym dzieckiem (żłobek, przedszkole, dzieciniec letni), nad dzieckiem opuszczonym (dom dziecka, dom Ażeby wyjaśnić sprawę, dlaczego wychowanie dziś stało się sprawą młodzieży, pogotowie opiekuńcze), nad dzieckiem przestępczym (izba bardzo ważną i wywołało gwałtowne zmiany w zakresie i formach swego milicyjna, schronisko dla nieletnich, zakład wychowawczy, poprawczy), działania, trzeba poznać, jaką rolę i jakie zadanie ma do spełnienia w pracy kulturalnej i rozrywkowej (miasteczko dziecięce Podgrodzie k. wychowanie w życiu ludzkim. Mówimy tu o funkcjach wychowania, Szczecina, pałace młodzieży - Warszawa, Katowice, domy kultury), wśród których rozróżniamy dawniejsze i nowsze. Do najstarszych w pomocy szkole (komitety rodzicielskie, opiekuńcze); funkcji wychowawczych należą religijne, moralne i społeczne cele d) pedagogizacja wielu instytucji, dotychczas tradycyjnie niewy- wychowania. Już religie pierwotne, pogańskie stworzyły pierwszy czyn chowawczych, jak np. wojsko, które obecnie musi działać psychologicz- wychowawczy - „inicjacje" młodzieży do wierzeń magicznych5, potem 2 nie i pedagogicznie na żołnierzy , jak sądownictwo dla nieletnich szkoły przy świątyniach Babilonu czy Egiptu, dostarczanie treści 3 i prawo karne dla dorosłych , prasa (unikanie demoralizacji), związki wychowawczej w „księgach świętych", np. Wedy lub w mitologii greckiej, a przez wyobrażenia bóstwa dawały człowiekowi ideał do 2 E. G. B o r i n g, Psychologia. Podręcznik sil zbrojnych Stanów Zjednoczonych (tł. ang.), Warszawa 1960; W. S z c z e r b a , Zarys pedagogiki wojskowej, Warszawa 1962; A. G. B a z a n o w, Piedagogika, Moskwa 1964; (tł. poi.), Pedagogika. Szkice z teorii 4 S. D y b o w s k i , Problemy rewolucji kulturalnej w Polsce Ludowej, Warszawa i praktyki szkolenia i wychowania żołnierzy radzieckich, Warszawa 1963. 1953. 3 Z. S a l w a , Wychowawcza rola prawa Polski Ludowej, Warszawa 1954. 5 R. A 11, Wychowanie u ludów pierwotnych (tł. z niem.), Warszawa 1960 s. 216 n. Strona 13 naśladowania. Chrześcijaństwo w znacznym stopniu rozwinęło od- gdyż przez odpowiednie wychowanie narodu można go nastawić na działywanie wychowawcze, stwarzając narody, kulturę europejską, agresję w stosunku do innych i imperializm lub też doprowadzić do szkolnictwo i uniwersytety, przenikając całość życia społecznego ideą pokojowego współżycia międzynarodowego. religijną. Dopiero w XVI wieku protestantyzm od funkcji religijnej Te liczne funkcje współczesnego wychowania dowodzą olbrzymiego wychowania oddzielił jego funkcję moralną, która niezależnie od znaczenia, jakie posiada i tłumaczą zjawiska jego upowszechniania. wyznania dążyła do urabiania postaw etycznych u ludzi („imperatyw Jednakże sekret masowego uznania dla wysiłków wychowawczych kategoryczny" sumienia u Kanta), a te z kolei desakralizując się mia- wynika nie z poszczególnych zastosowań, lecz z scałkowania wszystkich ły wpływ na kształtowanie się późniejszej etyki laickiej. Wreszcie w znaczeń w rozwoju człowieka. Wychowanie współczesne zmierza bo- XIX wieku klasowe społeczeństwo odłączyło od wychowania moral- wiem do wszechstronnego rozwoju ludzi, w czym jest niczym nieza- nego funkcję społeczną, aby szkoła wychowywała masy w duchu lojal- stąpionym narzędziem i jedyną drogą. Wszystko, co człowiek wewnętrz- ności państwowej i zapobiegała rewolucjom. nie posiada, powstaje jako dzieło wychowania. Tak więc rozwój mowy Nowoczesna nauka rozpoznała jeszcze głębsze funkcje wychowaw- i świadomości, wiedza i umiejętność zawodowa, światopogląd i religij- cze, do których należą: a) znaczenie techniczne wychowania w zakresie ność, uspołecznienie i patriotyzm, zasady moralne i ludzkie postępowa- przygotowania do pracy produkcyjnej, politechnizacji i kształcenia nie musi być przynajmniej w swoich początkach wypielęgnowane przez zawodowego, by przez pedagogikę pracy 6 móc szybciej rozwijać cy- staranne wychowanie, kształcenie i szkolenie. W ten sposób wy- wilizację techniczną; b) znaczenie kulturotwórcze, polegające na tym, że chowanie przez wszechstronny rozwój przyczynia się do zapewnienia przez wychowanie, kształcenie i szkoły nie tylko następuje przekazanie maksymalnych warunków uszczęśliwienia jednostek ludzkich, dając im dorobku kultury następnym pokoleniom, ale osiąga swój rozwój wykształcenie i przygotowanie życiowe, rozumienie świata i życia, za- uzdolnień twórczych w różnych dziedzinach kultury; c) znaczenie dowolenie z pracy i miłości wzajemnej, radość kulturalnego spędzania biologiczne, odkryte przez medycynę, ponieważ złe wychowanie w naj- wolnego czasu, a nawet zadatek wiecznego szczęścia. wcześniejszym dzieciństwie odbija się na stanie zdrowia i powoduje nerwice; d) znaczenie psychologiczne, dzięki czemu można w szkole i w procesie wychowania ćwiczyć myślenie, inteligencję, rozwijać wolę, 3. Społeczne znaczenie wychowania uczucia, wyobraźnię, kształtować zainteresowania i uzdolnienia, np. muzyczne lub plastyczne; e) znaczenie patriotyczne w wychowaniu Bardziej aniżeli młodzi ludzie doceniają wartość wychowania naro- ducha miłości Ojczyzny, co po raz pierwszy w Polsce doceniła Komisja dy i społeczeństwa. Między największymi potęgami świata rozgrywa się Edukacji Narodowej (1773-1794), a współcześnie realizowane jest wyścig w dziedzinie opanowania kosmosu, rozwoju techniki, elektro- w każdym wojsku przez specjalnych oficerów wychowawczych; f) zna- niki, cybernetyki dla zautomatyzowania procesów produkcyjnych. czenie ekonomiczne dla wyrobienia w społeczeństwie zmysłu oszczęd- W tym współzawodnictwie decyduje wyższy poziom wykształcenia ności, gospodarności, wyższej wydajności pracy, rozwijanych przez no- społeczeństwa, większa efektywność kształcenia inżynierów i nauko- woczesną pedagogikę gospodarczą7; g) wreszcie znaczenie polityczne, wców, ilość zdobytych nagród Nobla, upowszechnienie oświaty i szla- chetność idei wychowawczych. Wychowanie więc współczesne przez 6 R. B u r g e r , Arbeitspadagogik, Leipzig 1923; T. N o w a c k i, Szkolą a postęp szczęście jednostek w wyższym jeszcze stopniu stwarza szczęście naro- techniczny, Warszawa 1961; W. S z c z e r b a , O wychowaniu przez pracę, Warszawa dów, które dzięki temu stają się mądrzejsze, szlachetniejsze, zwarte 1961; S. K u n o w s k i , Problemy pedagogiki pracy, „Ateneum Kapłańskie" 1962 nr 322 i silniejsze, bardziej przygotowane na niespodzianki historii. Stąd też s. 147-158; I. S z a n i a w s k i , Humanizacja pracy a funkcja społeczna szkoły, Warszawa 1962; T. N o w a c k i , Wychowanie przez pracę, Warszawa 1966. i Polska dąży do tego, by być „krajem ludzi kształcących się". 7 E. D ą b r o w s k i , Pedagogika gospodarcza, „Zeszyty Naukowe SGPiS" 1959 Współczesne więc społeczne znaczenie wychowania powoduje to, że nr 15; A. D ó r s c h e l , Einfuhrung in die Wirtschaftspadagogik, Berlin 1960. wyrasta ono na naczelny problem epoki. W związku z tym państwo jako Strona 14 organizacja życia społecznego zmienia dziś swój charakter na całym Wielkie zadania przebudowy natury człowieka, jego przemiany wyma- świecie z państwa dawniej ekonomicznego, dbającego o dobrobyt i po- gają wszechstronnych badań i studiów przede wszystkim obecnego tęgę gospodarczą (rynki zbytu, kolonie, cła) na państwo wychowaw- stanu, sytuacji wychowawczej młodzieży i społeczeństwa, a następnie cze, które stara się wychować własne społeczeństwo w duchu określo- przeprowadzanych eksperymentów i reform działania różnych instytu- nej ideologii, pedagogizując w tym kierunku wszystkie swoje instytu- cji pedagogicznych, by ustalić obiektywnie ich wyniki, ocenić i ulepszyć. cje, urzędy, prawo, sądy, wojsko, szkolnictwo, oświatę, kulturę, środki Ta potrzeba naukowej pomocy ze strony pedagogiki przyspiesza jej masowej komunikacji, jak prasę, radio, telewizję dla planistycznego dojrzewanie metodologiczne jako nauki. i racjonalizatorskiego przetwarzania wszystkich swych obywateli. Praca wychowawcza w takiego typu państwach na całym świecie R o z d z i a ł II odbywa się pod naczelnym hasłem: „stworzenie nowego człowieka" 8 , aby przez osiągnięcie przemiany mentalności, postaw życiowych i nawy- POJĘCIE PEDAGOGIKI JAKO NAUKI ków wszystkich ludzi w danym społeczeństwie utrwalić osiągnięcia rewolucyjnej przebudowy ustroju społecznego, gospodarczego i poli- Poznanie pedagogiki jako nauki o wychowaniu wymaga najpierw tycznego oraz przeobrażeń dokonanych w kulturze naukowej, artys- podejścia metodologicznego, które wyjaśnia co to za nauka, jaki jest jej tycznej i moralnej, gdyż ma to być istotna droga do zapewnienia charakter naukowy, zanim określi się dokładniej jej przedmiot, czyli ludzkości lepszej przyszłości. Wprawdzie samo hasło „stworzenie no- wychowanie, którym się pedagogika zajmuje. Metodologia ogólna wego człowieka" (patrz: Rz 8,21; 1 J 3,2) nie błyszczy absolutną no- nauki, naukoznawstwo określa wszelką naukę jako społecznie zorga- wością, ponieważ po raz pierwszy przynosi je chrześcijaństwo, które nizowaną działalność poznawczą ludzi, która systematycznie stawia w sformułowaniu św. Pawła wymaga od wiernych: „odnawiać się i metodycznie, w sposób przemyślany rozwiązuje problemy (pytania duchem w waszym umyśle i przyoblec człowieka nowego, stworzonego wymagające operacji poznawczych, zebrania materiału i jego opraco- według (wzoru) Boga w sprawiedliwości i świętości, polegającej na wania) tak teoretyczne (pojęciowo wyjaśniające dane zjawiska), jak prawdzie" (Ef 4,23-24). Jednakże krytykując chrześcijaństwo za jego praktyczne (skutecznie ułatwiające działanie)9. Stawianie problemów bezskuteczne, jak się wydaje, wysiłki wychowania nowego człowieka w naukach wymaga specjalnego języka naukowego, czyli terminologii współczesność podejmuje się tego samego zadania w zupełnie inny jako zespołu nazw o ściśle ustalonym znaczeniu w zależności od cha- sposób. Ludzkość zatem stoi w obliczu nowych prób i eksperymentów rakteru teoretycznego, czy praktycznego danej nauki. Dlatego w meto- pedagogicznych, których wyniki i wartość przyszłość najbliższa będzie dologicznym poznaniu pedagogiki jako nauki będziemy zaczynali od jej mogła ocenić. Współcześnie tylko notujemy podejmowane zamiary podstawowego narzędzia, jakim jest terminologia tak podstawowa jak nowego wychowania, planowane programy, konstruowane modele i ideologie wychowawcze. i dalsza oraz próby określenia jej charakteru naukowego. Podstawę planowania i racjonalizacji wychowawczego działania współcześnie tworzy specjalna nauka o wychowaniu, czyli pedagogika. /. Podstawowe terminy i nazwy zjawisk 8 E. F i e d 1 e r, Nowy człowiek - 12 szkiców na temat ducha nowego pokolenia W naukowym traktowaniu spraw wychowania stosujemy dwa (tł. z niem.), Kraków 1935; J. R a t y ń s k i , O wychowanie nowego człowieka, Płock podstawowe terminy: pedagogia i pedagogika. Obydwa pochodzą od 1937; J. P i w o w a r c z y k ks., Wychowanie nowego człowieka, „Tygodnik Powszechny" 1946 nr 33; H. d e L u b a c SJ, La Recherche d'un homme nouveau, „Etudes" 1947 [nr] 10; wyrazu greckiego paidagogos, znaczącego niewolnika w Grecji starożyt- część tłumaczona pt. Poszukiwanie nowego człowieka, „Kierunki" 1957 nr 2; J. H u x- l e y , L'UNESCO, ses buts et sa philosophie, London 1946; M. M. R o z e n t h a l , 9 S. K u n o w s k i , Problematyka metodologiczna seminarium magisterskiego, „Dy- Budownictwo socjalizmu i narodziny nowego człowieka (tł. z ros.), Warszawa 1951. daktyka Szkoły Wyższej": 1970 z. 3 s. 206, 214-215, 216-217. Strona 15 nej, którego zadaniem było odprowadzanie chłopców wolnych obywa- technice wychowywania, słowem wymagano jakiejś podstawowej wie- teli greckich na miejsce ćwiczeń fizycznych, zwane palestrą. Paidagogos dzy o wychowaniu, co nazywano wyrażeniem paidagogike techne. Od te- etymologicznie oznacza „prowadzący chłopca" 1 0 , początkowo fizycz- go wyrażenia pochodzi w językach europejskich nazwa pedagogika na nie, następnie prowadzący go moralnie i duchowo. oznaczenie teoretycznej wiedzy i nauki o wychowaniu. Wprawdzie w ro- Instytucja paidagogosów wynikała z właściwości kultu religijnego zumieniu greckim pedagogika nie była nauką jako zbiór poglądów (gr. Greków, polegającego na agonistyce, czyli współzawodnictwie w zapa- logia od legein - zbierać, mówić) jak mitologia, teologia, które z czasem sach fizycznych (zwanych agone) ku czci bóstwa. Co cztery lata odby- wiązano z wyrazem logos, oznaczającym słowo, myśl (np. geologia, wały się ogólnogreckie zapasy olimpijskie na cześć Zeusa. Chłopcy więc socjologia), ani nie była nauką opisującą tylko, jak geografia, historio- pod opieką paidagogosów przygotowywali się do takich zawodów grafia (gr. graf o - piszę) lecz w rzędzie takich nauk jak matematyka, czy religijnych, młodzieńcy zaś ćwiczyli na gimnazjonach pentathlon, pię- logika, gramatyka, znaczyła refleksję nad działaniem w danym wypad- ciobój w skoku, biegu, rzucie dyskiem i oszczepem oraz mocowaniu ku wychowawczym. Refleksja ta pochodzi z potrzeb działania, ale także się1 J .W ten sposób wychowanie fizyczne dało początek opiece pedago- wraca do niego, ponieważ ma swoje zastosowanie w działaniu. W związ- gicznej i wychowaniu u Greków. Z rozwojem kultury, szczególnie ku z tym w pedagogice jako nauce zachodzi ścisły związek między teorią w Atenach, zadaniem paidagogosa stało się nauczanie początków i praktyką. Teoria rozwiązuje problemy dostarczone przez praktykę, ale pisania i czytania, recytowania wyjątków z epopei narodowych Homera skuteczność rozwiązań teoretycznych wykazuje ostatecznie praktyka. Iliady i Odysei, wpojenie chłopcu zasad moralnych, np. poszanowania Refleksja więc występująca w pedagogice może być bardziej teoretycz- starców. Paidagogos z opiekuna na boisku przemienił się w nau- na, gdy rozważa całość zjawisk wychowawczych, związanych z rozwo- czyciela-wychowawcę, jego czynności obejmowały nie tylko opiekę jem człowieka, warunkami tego rozwoju oraz celami, które rozwój przy fizyczną, ale także kształcenie umysłowe i prowadzenie duchowomoral- pomocy działań wychowawców powinien osiągnąć, albo też refleksja ta ne, czyli wychowanie. Całość tych zabiegów wokół osoby chłopca może stać się bardziej praktyczna, gdy dotyczy treści działania wycho- poczęto nazywać paidagogija. Stąd podstawowy termin pedagogia wawczego i jego metod oraz środków zapewniających jej skuteczność 12 . oznacza samo dzieło wychowywania, zespół czynności i umiejętności Pedagogika jest więc nauką, której przedmiot stanowi sprawa wychowawczych, np. pedagogia domowa, szkolna, Kościoła. praktycznej pedagogii wszelkiego rodzaju (sztuki i techniki wychowa- Stąd pedagogia może być albo twórczym działaniem na dzieci nia), czyli wychowawczego prowadzenia dzieci, młodzieży oraz od- i młodzież, płynącym z talentu wychowawcy, albo rzemieślniczym działywania na rozwój ludzi dorosłych. naśladowaniem wzorów postępowania, zależnym od nabytej wprawy Pedagogika współczesna zatrzymuje swą historyczną nazwę, chociaż i rutyny. W pierwszym wypadku praktyczne wychowywanie graniczy ze etymologicznie odnosi się właściwie do wychowania dzieci, stąd też sztuką, a nawet staje się „sztuką sztuk", gdyż działa w trudnym obok pedagogiki jako działu dziecięcego, trzeba wymieniać hebagogi- 13 14 materiale ludzkim, który przejawia dążenie do samodzielności, w dru- kę jako dział o wychowaniu młodzieży oraz andragogikę , obej- 15 gim natomiast jest techniką postępowania z dziećmi lub młodzieżą, mującą oświatę i wychowanie dorosłych wraz z gerontagogiką ,czyli techniką pedagogiczną, którą można przekazać innym w kształceniu kandydatów na wychowawców. 12 Por. B. S u c h o d o l s k i , Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na na- Natomiast przy kupnie paidagogosa żądano od niego znajomości uczycieli, Warszawa 1970 s. 112-113. 13 swego zawodu, wiadomości o wskazówkach postępowania z dziećmi i o Gr. hebe - dojrzałość płciowa, hebologia - nauka o młodzieży. 14 Gr.aner,dopełniaczandros-mąi,mężczyzna. E. H a n s e l m a n n , A n d r a g o g i k . (Wesen - Móglichkeiten - Grenzen der Erwachsenenbildung), Zurich 1951; K. W o j - 10 Gr. pais, dopełniacz - paidos = dziecko, chłopiec; ago = prowadzę; imiesłów c i e c h o w s k i ( r e d . ) , Pedagogika dorosłych, W a r s z a w a 1965; A . O . U z i e m b ł o , agagos = prowadzący. Andragogika, Gdynia 1968. 15 11 R. G o s t k o w s k i , Sport w starożytności, Warszawa 1959 s. 58. Gr. geron, dopełniacz gerontos - starzec; gerontologia - nauka o starości. Strona 16 pedagogiką starszego wieku. Pedagogika obecnie bardzo się rozrosła, uwagę, że obok wychowania w praktyce występuje samowychowanie, obejmując wszechstronny rozwój człowieka i jego życie od dzieciństwa a obok kształcenia samokształcenie, w nauczaniu zaś musimy się liczyć i młodości po dojrzałość i starość. Stąd też dla ściślejszego określenia z procesem uczenia się u ucznia, wobec tego pojęcia te nie dadzą się nauki o całkowitym rozwoju człowieka można używać terminu ant- uściślić jako terminy naukowe i trzeba je osobno analizować jako ropagogia i antropagogika 16 , chociaż terminy te sumowałyby tylko przedmiot pedagogiki w ramach praktycznych działań wychowawczych odcinki rozwoju człowieka, a więc pedagogiki dzieci, młodzieży, koniecznych dla prawidłowego rozwoju wychowanka. Wprawdzie dorosłych czy emerytów. Pozostawałaby na uboczu jeszcze masa próbuje się na Zachodzie wprowadzić ściślejszy termin formacja, oddzielnych spraw pedagogiki praktycznej, szczególnie różnych in- obejmujący jakby łącznie wychowanie, nauczanie i kształcenie mówiąc stytucji, jak pedagogika przedszkolna, pedagogika szkoły, pedagogika o formacji intelektualnej, duchowej, dyscyplinarnej lub liturgicznej, jak zawodowa, pedagogika uniwersytecka, czy z szerszych stosunków to czynią dokumenty soborowe. Jednakże znaczy to to samo, co międzyludzkich pedagogika społeczna, pedagogika przemysłowa, peda- wychowanie umysłowe, duchowe, karności lub wychowanie do liturgii gogika rolnicza, wojskowa, lecznicza, pedagogika pracy kultural- czy wychowanie przez liturgię. Tam więc, gdzie chodzi o wychowanie do no-oświatowej, pedagogika wczasów 17 , a nawet pedagogika podwór- odbioru czegoś lub wychowanie przez przeżywanie czegoś (np. muzyki), kowa 1 8 . Takie rozbicie współczesnej pedagogiki uważa się czasami za tam próbuje się używać wyrazu edukacja, np. edukacja filmowa20, objaw jej kryzysu, żąda się jej scalenia, do czego można posłużyć się edukacja teatralna lub muzyczna. W wychowaniu chrześcijańskim zaś, terminem, obejmującym całość pedagogiki rozwoju człowieka i pedago- gdy podkreśla się wpływy wychowawcze czegoś budujące duchowo giki stosowanej w instytucjach, mianowicie pedagologia jako nauka wychowanków, używa się wyrazu apostolat, np. apostolat prasy, teatru, o całkowitym rozwoju człowieka, który nigdy nie przestaje być przecież filmu. Z tego przeglądu pojęć podstawowych w pedagogice, a dotyczą- dzieckiem własnych rodziców, własnej epoki, własnego narodu, a także cych działań wychowawczych, widać jak przedmiot jej badań jest dzieckiem Boga, czy chce tego, czy nie. złożony, wieloaspektowy, a przy tym zmieniający się rozwojowo tak, że wychowanie nie nadaje się do prostego zdefiniowania. W dziedzinie praktycznego działania wychowawców, objętej także przez refleksję pedagologiczną (lub pedagogiczną), występuje również podstawowa terminologia, posługująca się wyrazami przejętymi z języ- ka potocznego, jak wychowanie, nauczanie i kształcenie. Okazuje się, że 2. Wyrazy pochodne w pedagogice są one łatwe w użyciu praktycznym, ale trudne do zdefiniowania, ponieważ między nimi występują liczne stosunki międzyzakresowe tych W dziedzictwie po kulturze greckiej pozostały jeszcze inne wyrazy pojęć (nadrzędność i podrzędność, podprzeciwieństwo, czyli częściowe pochodne, jak pedagog i paideia, pierwszy na oznaczenie ludzi zawodo- zachodzenie na siebie wychowania i nauczania oraz stosunek krzyżowa- wo zajmujących się sprawami wychowania, drugi zaś wyraz znaczący nia, ponieważ kształcenie jest niezależne od wychowania i nauczania, całość czynności i skutków wychowawczych. chociaż w nich zachodzi) nie występuje jednak ani równoważność, ani W kategoriach ludzi, związanych ze specjalizacją pedagogiczną, 19 sprzeczność lub przeciwieństwo między nimi . Jeśli się zaś weźmie pod zaszła potrzeba odróżnienia nazwowego praktyków od teoretyków. Niewolnik-pedagog zapoczątkował nazwę praktycznych wychowaw- 16 Patrz przypis 1; J. M i r s k i [właśc. J. K r e t z ] , Wychowanie i wychowawca, ców. Jednakże w języku polskim jeszcze przed wojną „pedagog" miał Warszawa 1936 s. 84. znaczenie nieco ironiczne w stosunku do zwykłego nauczyciela lub 17 B. S u c h o d o l s k i , Pedagogika, dz. cyt., s. 118. 18 Np. I. C h m i e l e ń s k a (red.), Pedagogika podwórkowa, Warszawa 1963; 20 J. B. K 1 i m a, Wychowanie na podwórku, Warszawa 1969. J. M. L. P e t e r s , Edukacja filmowa (tł. z franc), Warszawa 1965; R. M i 1- 19 F. K o r n i s z e w s k i , Terminologia w pedagogice, jej stan oraz pilne potrzeby ' e r , Z rozważań nad edukacją teatralną, „Kwartalnik Pedagogiczny" 1966 nr 3 (W:) Pedagogika na usługach szkoły, Warszawa 1964 s. 76-78. s. 129-148. Strona 17 honorowe dla podkreślenia godności studentów pedagogiki na uniwer- log dotyczy teoretyka, zajmującego się zagadnieniami kształcenia sytetach, których np. koło naukowe nazywano Studenckim Kołem i dokształcania nauczycieli, gdy pedeutagog to praktyczny wychowawca Pedagogów. Na serio natomiast nazwa „pedagog" odnosiła się tylko do nauczycieli, kształcących się do tego pięknego zawodu lub dokształ- twórców wielkich systemów pedagogicznych, jak np. Szwajcar Pesta- cających się w nim. lozzi, twórca szkoły ludowej, Niemiec Fróbel, twórca przedszkola, czy Wreszcie w kategorii różnych czynności, związanych z wychowa- Polak Stanisław Konarski reformator szkoły pijarskiej i prekursor du- niem, podstawowym stał się wyraz paideia. Stworzony przez sofistów, cha Komisji Edukacji Narodowej. Do prawdziwych pedagogów zali- wędrownych nauczycieli greckich na przełomie V i IV wieku przed Chr., czano w tym czasie także wielkich wychowawców narodu, np. Mickie- znaczył on całość wykształcenia w gramatyce, retoryce i dialektyce, cze- wicza 21 czy Matejkę oraz wychowawców w Kościele, jak np. św. Jan go program obmyślili sami sofiści, a co rozwinęły dzieje kultury greckiej Bosko, wychowawcę młodzieży opuszczonej i twórcę systemu sale- jako „organiczny rozwój duchowego życia narodu", związany z typem zjańskiego zwanego zapobiegawczym. cywilizacji, tradycji, literatury i wychowania24.Paideia określa nie tylko Dopiero po drugiej wojnie światowej „pedagog" znaczy powszech- formację duchową człowieka pod wpływem całokształtu kultury naro- nie każdego praktyka nauczyciela, co ma podkreślać, że nauczyciel dowej, ale zawiera w sobie najwyższy ideał humanistycznego kształ- powinien być przede wszystkim wychowawcą. Ten związek zawodu cenia. Mianowicie Cycero, szukając łacińskiego wyrazu dla greckiej nauczycielskiego z wychowaniem próbowano przed wojną wyrazić paidei, przetłumaczył ją jako humanitas, co oznacza ludzkość, człowie- w nazwie „pedagogik" (idąc za niemieckim wyrazem Pddagogiker22)na czeństwo i tworzy podstawę idei humanizmu i humanitaryzmu 25 . oznaczenie zawodowca, który potrzebuje przygotowania z praktycznej Było to zgodne z duchem sofistów, czemu najwybitniejszy przed- znajomości pedagogiki. Jednakże na szczęście termin ten nie przyjął się stawiciel Protagoras dał wyraz w określeniu: „Miarą wszystkich rzeczy ze względu na sprzeczność z duchem języka polskiego, który tak jest człowiek". Dopiero Platon dodał, że miarą człowieka zaś jest Bóg szanowanego zawodu nie mógł ochrzcić wyrazem z nieco figlarnym (W. Jaeger). przyrostkiem - ik, jak w nazwie magik, czy łazik. Dlatego też wyraz Obecnie więc grecka paideia odradza się jako idea humanizmu we „pedagog" zdemokratyzował się i określa każdego praktyka nauczycie- współczesnym wychowaniu, ale poza tym tworzy swój fonetyczny skrót la-wychowawcę, choćby ten był przeciętnym rzemieślnikiem w swoim w wyrazie „pedia", który służy do określania odrębnych dziedzin zawodzie czy nawet belfrem. pedagogiki praktycznej, posługującej się jakimiś czynnościami lub Na określenie zaś naukowców, zajmujących się sprawami wychowa- wpływami czegoś na rozwój ludzi. Tak np. „logopedia" dotyczy nia ukuto szereg wyrazów pochodnych, zawierających w swej budowie wychowawczego rozwijania mowy tak przez usuwanie wad wymowy, słowotwórczej rdzeń „ped". Tak więc nauka o dziecku, czyli „pedolo- jak jąkanie (pediatria logopedyczna), jak też przez estetyczne kształ- gia" (gr. logos - słowo, nauka) uprawiana jest przez badaczy rozwoju cenie kultury słowa (recytacja, deklamacja) 26 . Podobnie bibliopedia fizycznego i psychicznego dzieci młodszego wieku, których nazywa się stanowi dział wychowania przy pomocy książki, a więc obejmuje pedologami. Już proponowana pedagologia czasami oznacza uniwer- czytelnictwo, wpływ wychowawczy literatury pięknej, czyli towrzy tzw. sytecką naukę o pedagogice, stąd pedagolog to naukowiec, zajmujący pedagogikę biblioteczną27. się teoretycznie wychowaniem w ogóle. Proponowano naukę specjalną o pedagogu nazywać „pedagogologia" 23 , lecz utarł się lepszy termin 24 W. J a e g e r , Paideia (tł. z niem.), Warszawa, t. 1; 1962, t. 2; 1964. „pedeutologia" (gr. paideutes - nauczyciel), dlatego też wyraz pedeuto- 25 W. S i n k o, Od filantropii do humanitaryzmu ihumanizmu, Warszawa 1960, s. 15. 26 Por. czasopismo pt. Logopedia. Zagadnienia kultury żywego słowa, Lublin 1960 nr 1 - 1969 nr 8/9; L. K a c z m a r e k , Z. D o b r z a ń s k i , J. K a n i a , Polska 21 L. P o s a d ź y, Poglądy pedagogiczne A. Mickiewicza, P o z n a ń 1936. bibliografia logopedyczna, Lublin 1965; I. S t y c z e k, Zarys logopedii, Warszawa 1970. 27 22 J. M i r s k i [właśc. J. K r e t z ], Wychowanie i wychowawca, dz. cyt., s. 9 1 . L. J a x a - B y k o w s k i , Zarys i zadania pedagogiki bibliotecznej, Warszawa 23 Tamże, s. 82. 1938; M. W a l e n t y n o w i c z , Działalność pedagogiczna bibliotekarza, T o r u ń 1956. Strona 18 Pierwszym wyrazem tego typu była „encyklopedia" oznaczająca tywna, dostarczająca systemom narodowym naczelnych idei i ogólnych po- wydawnictwo alfabetycznego zbioru wiadomości ze wszystkich lub jęć do kierowania wychowaniem28. Przeciwstawiając się temu ujęciu peda- określonej dziedziny wiedzy (gr. encyklios - tworzący krąg, całkowity gogiki jako teorii normatywnej, pedagolog polski Józef Mirski określał i paideia - wykształcenie). Dziś czasami wychowanie przez pracę nazywa 29 pedagogikę jako „naukowy system wychowania umiejętnego" , czyli wi- się ergopedią (gr. ergon praca). Na szczęście zdaje się, że zaginął wyraz dział w niej naukę wyłącznie praktyczną o zawodowym wychowawstwie hypnopedia, który miał oznaczać naukę we śnie, przez sen (gr. hypnos w szkole czy przedszkolu, wykluczając tym z przedmiotu pedagogiki - sen). Jak widzimy na podstawie przeglądu terminologii, związanej wychowanie „nieumiejętne" w domu lub w społeczeństwie. Dlatego też z pedagogiką, przedmiotem jej badania, w nowoczesnym ujęciu, są teoretycy wychowania hitlerowskiego, którym zależało na przekreśleniu wszelkie zjawiska wychowawcze zachodzące w ciągu całożyciowego wartości tradycyjnego wychowania zawodowego w szkole czy uniwer- rozwoju człowieka oraz różnorodne czynności opracowane teoretycz- sytecie, rozszerzali przedmiot pedagogiki na prafakt wzajemnego wpływu nie, tworzące wielokierunkową pomoc wychowawczą dla doskonałego jednych ludzi na drugich oraz na wpływ rasy kształtujących ducha i pełnego, wszechstronnego rozwoju ludzi. narodowego społeczeństwa, przez co pedagogika stawała się filozofią wychowania30. Podobnie rzecz ujmował prof. Sergiusz Hessen, Rosjanin pracujący w Polsce, określając pedagogikę jako stosowaną filozofię31. 3. Określenie charakteru naukowego pedagogiki Przytoczone określenia pedagogiki jako nauki normatywnej czy opisowej, praktycznej lub filozoficznej są zawsze cząstkowe i jedno- Złożony przedmiot pedagogiki powoduje trudności w określeniu jej stronne, jednakże nie wykluczają się wzajemnie. Przeciwnie dążą do naukowego charakteru. Dotychczasowe stwierdzenie, że pedagogika syntezy, ponieważ jak widzieliśmy, współczesne wychowanie znacznie jest nauką o wychowaniu, niewiele mówi, ponieważ cała sprawa zależy rozszerzyło swój zakres, tak że w przedmiocie badań pedagogiki zna- od zrozumienia podstawowego dla danej nauki pojęcia „wychowanie". lazły się wszelkie zjawiska, związane z rozwojem człowieka i z pomocą Zgodnie z postulatem współczesnej metodologii nauk szczegółowych wychowawczą w tej dziedzinie. Stąd pedagogika naukowo interesuje się nie będziemy zaczynali od przyjęcia z góry jakiejś dowolnej definicji wszystkimi rodzajami wychowania, tak naturalnego, jak u zwierząt wychowania. Raczej jako uogólniające całokształt przedmiotu badań (zoopedagogika), jak tradycyjnego w rodzinie lub w społeczeństwie oraz pojęcie w pedagogice wypadnie wychowanie omawiać znacznie później, wychowania zawodowo umiejętnego. Współcześnie ujmuje się te trzy po poznaniu samego warsztatu naukowego pedagogiki, aby móc głębiej rodzaje wychowania jako: 1°-wychowanie naturalne, czyli uczestniczą- zrozumieć pojęcie wytworzone przez doświadczenie praktyczne i naukę ce w życiu rodzinnym, społecznym, w zbiorowej pracy lub w sytuacji pedagogiczną. Dlatego też zaczniemy od próby scharakteryzowania kulturowej wolnego czasu, np. czytanie książki lub oglądanie filmu; rodzaju nauki, jaki tworzy pedagogika, podobnie jak dla sklasyfikowa- 2° - wychowanie celowo zamierzone, czyli przygotowujące dziecko, nia warsztatu, trzeba ogólnie najpierw wiedzieć, co on produkuje młodzieńca do przyszłego zawodu, stanu, pracy czy walki, np. wy- i z jakiego materiału. chowanie rycerskie, terminowanie w rzemiośle, nowicjat w zakonie lub Jednakże i w tej sprawie istnieje rozbieżność zdań wśród naukowców. wychowanie grupowe płci - inne dla chłopców, inne dla dziewcząt oraz Spór rozpoczął socjolog francuski Emile Durkheim (zm. 1917), który pierwszy stwierdził, że każde społeczeństwo ma własny system wycho- wawczy, złożony ze zwyczajów i praktyk, obowiązujących przy postę- 28 E. D u r k h e i m, Education et Sociologie, Paris 1922; Z. K u k u 1 s k i, Główne powaniu rodziców z dziećmi. Stąd Durkheim stwarza nową naukę o wy- momenty myśli i badań pedagogicznych, Lubin 1923 s. 26. 29 chowaniu, opisującą socjologicznie narodowe systemy wychowawcze. J. M i r s k i [właśc. J. K r e t z ], Wychowanie i wychowawca, dz. cyt., s. 81-82. 30 E. K r i e c k, Philosophie der Erziehung, Jena 1930; Tenże, Erziehungsphilosophie, Podobieństwa zaś ideałów, wychowania, podchodzących z tradycji kul- Miinchen 1930; Tenże, Wychowanie narodowopolityczne (tł. z niem.), Lwów 1936. tury chrześcijańskiej, miała badać stara pedagogika jako nauka norma- 31 S. H e s s e n , Podstawy pedagogiki (tł. z ros.), Warszawa 1935 s. 25-28. Strona 19 3° - wychowanie organizowane programowo w specjalnych instytucjach R o z d z i a ł III wychowawczych, jak szkoła, uniwersytet, seminarium duchowne itp. 3 2 Na tej podstawie dochodzimy do wniosku, iż współczesna pedagogika jest BUDOWA PEDAGOGIKI I JEJ MIEJSCE wszechstronną nauką o całej rzeczywistości wychowawczej, w której W SYSTEMIE NAUK istotę stanowi całożyciowy rozwój człowieka oraz wszelkie tak dodatnie, jak i ujemne wpływy jednych ludzi na drugich oraz wpływy środowiska. 1. Rozwój naukowy pedagogiki Spory o naukowy charakter pedagogiki przez zaliczenie jej do nauki praktycznej lub filozoficznej, normatywnej czy opisowej wynikają stąd, że Sama pedagogia istnieje od początków ludzkości, skoro zwierzęta w refleksji nad działaniem wychowawczym występują, jak mówiliśmy, tak instynktownie opiekują się potomstwem i uczą je sztuki życia, to tym sądy teoretyczne o zjawiskach rozwojowych i o celach rozwoju człowieka, bardziej człowiek musiał wychowywać dzieci i młodzież (inicjacja u lu- jak też dyrektywy praktyczne o metodach i środkach działania wy- dów pierwotnych). Zmieniały się tylko formy wychowania z rozwojem chowawczego. Powiązanie obydwu tych aspektów myślenia wychowaw- życia społecznego i kultury. Natomiast refleksja nad wychowaniem, czego i ustalenie stosunku między teorią i praktyką usuwa ten spór, ale myślenie pedagogiczne zjawiało się późno w historii zawsze w czasach wytwarza przez to inny, poważniejszy problem, dotyczący naukowości przełomowych, kiedy stare formy wychowania przeżywały kryzys. Tak pedagogiki: czy jest ona nauką samodzielną, autonomiczną33, czy też właśnie sofiści pierwsi postawili problem pedagogiczny - urodzenie czy stanowi zlepek, konglomerat różnych nauk praktycznych i teoretycznych, też wychowanie decyduje o rozwoju człowieka, a filzofowie greccy (Pla- filozofii i ideologii normujących życie społeczne? I na to pytanie ton, Arystoteles, Epikur i inni) wyrażali poglądy na sprawę wychowa- odpowiada się, że pedagogika jest nauką skonstruowaną z 4 działów nia jako zastosowanie swych założeń filozoficznych. Potem chrześci- należących do innych nauk, obejmuje bowiem „pewien dział filozofii, jaństwo, wnosząc nowe pojęcia i wartości, rozwinęło zasady wycho- socjologii, psychologii i historii" 34 . Na szczęście inni oświadczają, że wawcze wychodząc z podstaw wiary religijnej. Z kolei protestantyzm pedagogika jest częścią etyki (o. J. Woroniecki), lub częścią socjologii w XVI wieku wywołał nową falę myśli pedagogicznej w postaci trak- (F. Znaniecki), biologii (homo pedagogus nisi biologus - nikt nie jest tatów publicystycznych humanistów, stających w obronie lub kryty- pedagogiem, jeśli nie jest biologiem - S. Hali), z czego wynika, że kujących wychowanie katolickie. Dalej nowe myśli o wychowaniu wychowanie jest równocześnie zjawiskiem moralnym, społecznym, bio- pojawiły się w XVIII wieku (Oświecenie), z najgłośniejszą powieścią logicznym, psychicznym i kulturalnym, wobec czego różne te nauki mogą Jean Jacąues Rousseau pt. Emil czyli o wychowaniu (1762), która ma- zgłaszać do teorii wychowania, czyli do pedagogiki pretensje o swój udział lowała utopię wychowania na łonie natury bez narzucania dziecku i uważać pedagogikę tylko za swą część35. Okazuje się, że sprawa jest programu nauczania. bardziej złożona niż sugerowałyby powyższe roszczenia. Dlatego przy- jmując założenie niezależności pedagogiki od innych nauk, można to Tak więc myślenie pedagogiczne istniało od dawna, ale występowało ukazać w pełni dopiero po zapoznaniu się z budową naukową pedagogi- sporadycznie i miało zmienny charakter filozoficzny, religijny, publicys- 36 ki, jej metodami badań oraz z naukami, z którymi ona współpracuje. tyczny lub nawet literacki .Dopiero naukowy charakter nadał pedago- gice z początkiem XIX wieku niemiecki uczony, Johann Friedrich Herbart (1776-1841), pierwszy habilitowany profesor pedagogiki w Ge- tyndze i następca na katedrze filozoficznej po Kancie w Królewcu. Ten 32 Por. B. S u c h o d o l s k i , Pedagogika, dz. cyt., s. 32-41. 33 G. G e i s s 1 e r, Die Autonomie der Padagogik, Langensalza 1929; S. U c k o, Ist „ojciec pedagogiki naukowej" oderwał ją od filozofii, usystematyzował die Padagogik noch eine autonome Wissenschaft? „International Review of E d u c a t i o n i oparł na dwu naukach pomocniczych: etyce filozoficznej, która miała U N E S C O " 1959. 34 M. K r e u t z, W sprawie podniesienia poziomu pedagogiki, „ N o w a S z k o ł a " 1959 36 nr 9 s. 2. R. M i 11 e r, Powieść pedagogiczna i jej znaczenie dla teorii pedagogicznej, 35 J. M i r s k i [właśc. J. K r e t z ] , Wychowanie i wychowawca, dz. cyt., s. 87. -Kwartalnik Pedagogiczny" 1956 nr 1/2 s. 150-178. Strona 20 określić cele wychowania, oraz na tworzonej przez siebie psychologii, aksiia - wart coś), nauką o wartościach, wyrażających się w ideach która podawała środki do osiągnięcia celów 37 . Jednakże uczniowie dobra, prawdy, piękna i świętości 40 .Na podstawie aksjologii pedagogi- Herbarta (Ziller, Stoy, Rein) w drugiej połowie XIX wieku zacieśnili ka normatywna w okresie międzywojennym starała się naukowo i przedmiot pedagogiki tylko do praktycznych spraw szkolnego naucza- filozoficznie określić ceł i ideał wychowania. Jednakże nie doszło do nia jak: program, metoda nauczania, budowa lekcji. Stąd pedagogika zgody między pedagogami, a powstała prawdziwa „wieża Babel" w swej pierwszej fazie rozwoju jako nauka stała się technologią sprzecznych ze sobą kierunków i prądów pedagogicznych41 .Dlatego też szkolnego uczenia. W wyniku tego rozwinęła się praktyczna dydaktyka w latach 30-tych naszego stulecia pojawiło się na podstawie fenomeno- szkoły herbartowskiej38.Pod koniec XIX wieku zjawiły się dwa kierunki logii E. Husserla (gr. phainomenon - zjawisko) jako metody poznania w szkolnej pedagogice: indywidualizm pedagogiczny starał się rozwijać idącej od „oglądu do opisu tego, co i jak dane" 4 2 - czwarte ujęcie jednostkę umysłowo, gdy socjologizm kładł nacisk na uspołecznienie naukowe wychowania jako „pedagogika czysta", która zwróciła się do uczniów w szkole. Sporu nie dało się rozwiązać przez samą technologię badania praw rozwojowych człowieka 43 . Po drugiej wojnie światowej szkolną, dlatego też traci ona swe naukowe znaczenie, a na to miejsce pedagogika jako nauka dąży do swojej syntezy w budowie, na którą zaczyna rozwijać się nowa pedagogika eksperymentalna 39 . Było to dziś składają się wielopiętrowe działy. zastosowanie metod przyrodniczych (pierwsze laboratorium psycho- logii eksperymentalnej Wundta w Lipsku 1879 r.) do badania zjawisk pedagogicznych, sądzono bowiem, że na drodze eksperymentu da się 2. Działy współczesnej pedagogiki rozwiązać całość zagadnień praktycznych i teoretycznych wychowania wyróżnionych przez herbartystów. Niedługo okazało się, że metoda Każdy etap historycznego rozwoju pedagogiki, dążącej do ustalenia przyrodoznawcza nie może rozstrzygnąć zagadnienia celów wychowaw- swych podstaw naukowości, dorzucił określony dorobek, który i obec- czych, ponieważ zajmuje się tylko związkami przyczynowymi i ustala nie nie stracił swego znaczenia w wychowaniu. I tak okres herbartow- prawa rządzące zjawiskami, a neguje istnienie celów. W początkach więc skiej technologii szkolnego nauczania obdarzył pedagogikę praktycz- XX wieku nastąpił kryzys pedagogiki eksperymentalnej, wysunęło się nym działem dydaktyki i metodyki nauczania wszelkich przedmiotów zaś nowe ujęcie naukowe pedagogiki normatywnej, która filozoficznie ogólnokształcących, zawodowych, pedagogicznych czy artystycznych. i od strony etyki zajęła się problemem celów wychowania. Z pomocą Po pedagogice eksperymentalnej pozostała ważna dziedzina psychologii przyszła tu pokantowska filozofia, która zajęła się człowiekiem, a nie rozwojowej dzieci i młodzieży oraz psychologia wychowawcza, badają- tradycyjną metafizyką bytu. Zajmując się nie tym, co jest (Sein), lecz tym, co powinno być (Solleń) filozofia ta stała się aksjologią (od gr. ca także stronę socjologiczną wpływów środowiska, w którym dziecko żyje. Trzeci etap pedagogiki normatywnej pozostawił po sobie teorię 37 wartości wychowawczych wraz z teorią kultury, rozwinął zagadnienie J. F. H e r b a r t, Pedagogika ogólna wyprowadzona z celu wychowania (tł. ideologii i światopoglądu jako podstawy celów i ideałów wychowaw- T. S t e r a ) , Warszawa 1912; Tenże, Wykłady pedagogiczne w zarysie (tł. J. J a k ó- b i e c ) , Kraków 1937; Th. R i b o t, Współczesna psychologia niemiecka (tł. z franc), czych. Wreszcie okres pedagogiki czystej, teoretycznie niezależnej od Warszawa 1901. z góry przyjętej filozofii wartości, normującej cele wychowania, wywołał 38 W. R e i n . Grundlagen der Padagogik und Didaktik, Leipzig 1939; Fr. R e g e- n e r, Zarys dydaktyki ogólnej (tł. O s t e r l o f f ) , Warszawa 1913; A. D a n y s z , 40 S. B e h n, Philosophie der Werte als Grundwissenschaft der Pddagogischen 0 kształceniu, Lwów 1918; L. Z a r z e c k i , Dydaktyka ogólna, czyli kształcenie Zieltheorie, Miinchen 1930; K. K o z ł o w s k i , Filozofia wartości a zadania pedagogiki, charakteru przez nauczanie, Warszawa 1920. Wrocław 1968. 39 M. A. L a y, Experimentelle Padagogik, Leipzig 1918; L. J a x a - B y k o w s k i , 41 L. C h m a j, Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962. Zasady pedagogiki doświadczalnej, Lwów-Warszawa 1920; R. R. R u s k. Pedagogika 42 Por. A. B. S t ę p i e ń , Wstęp do filozofii, Lublin 1976 s. 224. eksperymentalna (tł. z ang.), Lwów 1926; E. C l a p a r e d e , Psychologia dziecka 43 B. N a w r o c z y ń s k i , Współczesne prądy pedagogiczne. Warszawa 1947 2 1 pedagogika eksperymentalna (tł. z franc), Warszawa 19363. s. 56-57.