Strona 1 Strona 2 WYPADEK Ściana zakołysała się i znajome, słodkie nudności chlusnęły mi do gardła. Spalona zapałka z podłogi po raz tysięczny przep łynęła przed oczami. Wyciągnąłem rękę, by złapać tę uprzykrzon ą zapa łkę, i zapałka znik ła - przestałem widzie ć. Ale świat jeszcze mnie nie porzucił: tam,na bulwarze, był gdzie ś głos, daleki,nalegający głos siostry medycznej. Potem mignęły białe fartuchy, róg domu, gwiaździste niebo...Pojawił się ogromny, szary żółw, jego oczy pobłyskiwały obojętnym blaskiem. Ktoś wyłamał skorupę żółwia, a ja wpełzłem do jakiejś nory, czepiając się i podciągając na rękach, bo im tylko dowierza łem. Przypomniały się cudze, uparte palce, umiejętnie przyginające moją głowę i ramiona do pościeli. Wszystko ucichło i pozostałem, jak Guliwer, sam na sam z kimś ogromnym. Podobnie do owada leżałem na desce i ktoś z uporem wpatrywał się we mnie przez lupę. Obracałem się, a straszna lupa podążała w ślad za moimi ruchami. Wiłem się pod tym potwornym szk łem. I dopiero wtedy, gdy po przeniesieniu mnie na szpitalne łóżko nastąpił błogi spokój samotności, pojąłem, że guliwerowa lupa to nie koszmar, że to były okulary dyżurnego lekarza. Bardzo się z tego ucieszyłem. Kręciło mi się w głowie i odczuwałem w niej ból przy najmniejszym poruszeniu. Nie można było myśleć. Dało Strona 3 się jedynie wspominać - i zaczęły się pojawiać, jak kadry niemego filmu, dawne,napawające strachem obrazy, dwukolorowe postacie. Nie przechodzi ły słodkawe nudności. Podobne do skutków przeprowadzonej eterem narkozy. Były mi nieobce i teraz rozszyfrowałem to pierwsze odczucie. Przypomniałem sobie, jak wiele lat przedtem, na Północy, po sze ściomiesięcznej pracy bez wypoczynku, ogłoszony został wolny dzień. Każdy chciał tylko leżeć i leżeć,nie rusza ć się, nie naprawiać odzie ży...Jednakże wszystkich poderwano o świcie i wygnano po drewno. W odległości ośmiu kilometrów od osady prowadzono wyrąb lasu. Należało wybrać odpowiadające własnym możliwościom bierwiono i przytaszczyć je do siebie, do baraku w zonie. Zadecydowałem że pójdę w drugą stronę - tam, w odległości dwu kilometrów, stały stare sągi i można było wybrać odpowiednią kłodę. Pod górę trudno było iść. Gdy dobrnąłem do sągu, okaza ło się, że nie ma tam już lekkich bierwion. Powyżej czerniały porozwalane inne sągi, zacząłem się więc wspinać do nich, tutaj jedno tylko cienkie polano, nadające się dla mnie, odpowiadające moim możliwościom. Niestety, jego koniec tkwił zaciśnięty w sągu a nie wystarcza ło mi krzepy, żeby go wyszarpnąć. Kilka razy próbowałem aż zupełnie opadłem z sił. Nie wolno było jednak wracać bez drew. Zebrawszy Strona 4 resztkę siły pełzłem w górę, do sągu przysypanego śniegiem. Długo rozgrzebywałem nogami i rękami sypki, skrzypiący śnieg i w końcu wyrwałem jedno bierwiono. Było jednak zbyt ciężkie. Zdj ąłem z szyi brudny ręcznik, służący za szalik, i przywiązawszy go do cieńszego końca bierwiona, pociągnąłem je w dół. Bierwiono podskakiwało i uderza ło po nogach albo wyrywało się i leciało z góry szybciej ode mnie. Miejscami przechwytywał je podobny do ośmiornicy cedrowiec, lecz wyswobodziwszy się z jego łap, bierwiono rozp ędza ło się i wbijało w śnieg. Podpełza łem do niego i zmuszałem do ruchu. Byłem jeszcze wysoko w górze, gdy się ściemniło, i zrozumiałem że minęło już wiele godzin, a droga do osady i do zony była jeszcze daleka. Szarpnąłem za szalik i bierwiono, podskakując, ponownie ruszyło w dół. W końcu wytaszczyłem je na drogę. Las zakołysał się przed moimi oczami i słodkawe nudności chlusnęły do gardła. Ocknąłem się w budce obsługującego wyciąg - nacierał mi ręce i twarz szorstkim śniegiem. Wszystko to jawiło mi się teraz na szpitalnej ścianie. Ale zamiast obsługującego wyciąg moją rękę trzymał lekarz. - Gdzie jestem? — W instytucie neurologii. Strona 5 Lekarz pytał mnie o coś. Odpowiadałem z trudem. Pragnąłem być sam. Nic obawiałem się wspomnień. SŁOWO NAD TRUMNĄ Wszyscy pomarli...Mikołaj Kazimierzowicz Barbe, kolega, który pomógł mi wyciągnąć duży kamień z wąskiego wyrobiska, brygadzista, rozstrzelany na skutek raportu naczelnika odcinka, komunisty Arma. Arm otrzymał odznaczenie za 1938 rok, a później został naczelnikiem kopalni, wreszcie naczelnikiem zarządu kopalń. Wielką karierę zrobił ten Arm. Mikołaj Kazimierzowicz Barbe posiadał jedną troskliwie chronioną rzecz - szalik z wielbłądziej sierści, błękitny, długi, ciepły. Ukradli go w łaźni złodzieje. Całkiem po prostu wzi ęli i już, kiedy Barbe się odwrócił. I na drugi dzień odmrozi ł sobie policzki, mocno odmrozi ł, rany nie zd ążyły się zagoić aż do jego śmierci. Umarł Jośka Riutin. Pracował ze mną w parze, podczas gdy inni „robociarze" nie chcieli ze mną pracować. A Jośka pracował. Był o wiele silniejszy i zr ęczniejszy ode mnie. Rozumiał, po co nas tu przywieziono. I nie gniewał się na mnie, że źle pracuję. W końcu starszy nadzorca (tak nazywały się górnicze stopnie w 1937 roku - jak za carskich czasów) zarządzi ł, aby dano mi „oddzielny pomiar". Jośka za ś zaczął pracować w parze z kimś innym. Ale w Strona 6 baraku leżeliśmy obok siebie, więc od razu się obudzi łem, usłyszawszy niezgrabne ruchy kogoś odzianego w skórę i pachnącego baranem. Ten ktoś, obrócony do mnie plecami w wąskim przej ściu pomiędzy narami, budzi ł mojego sąsiada: - Riutin! Ubieraj się! I Jośka począł spiesznie się ubierać, a pachnący baranem człowiek przystąpił do przeszukiwania jego skromnego dobytku. Znalazły się tam szachy i człowiek odziany w skórę odłożył je na bok. - To moje - pospiesznie powiedział Riutin - Moja własność. Zap łaciłem za nie. - No i cóż? - powiedzia ł kożuch. - Proszę je zostawić. Barani kożuch zaczął się śmiać. A kiedy zmęczył się śmiechem otarł twarz skórzanym rękawem, rzek ł: - One tobie już się nie przydadzą. Umarł Dymitr Mikołajewicz Orłow, były referent Kirowa. Piłowaliśmy z nim drewno na nocnej zmianie w kopalni i, jako posiadacze piły, w ciągu dnia w piekarni. Doskonale pamiętam, jak krytycznie spoglądał na nas magazynier z narzędziowni, wydając nam piłę, zwykłą poprzeczn ą piłę. - Słuchaj, staruszku - powiedzia ł narzędziowiec. Wszystkich nas w owych czasach nazywano staruszkami; nie tak jak w dwadzieścia lat później - Potrafisz naostrzyć piłę? Strona 7 - Oczywiście - pospiesznie odpowiedzia ł Orłow - A jest przyrząd do rozwodzenia? Siekierą rozwiedziesz powiedzia ł magazynier, pojąwszy, że jesteśmy ludźmi znającymi się na rzeczy. Nie to co inteligenci. Orłow, zgi ęty, szed ł ścieżką, zasunąwszy ręce w rękawy. Piłę trzymał pod pachą. - Proszę posłuchać, Dymitrze Mikołajewiczu - powiedziałem, doganiając z doskoku Orłowa - Przecie ż ja nigdy nie ostrzyłem piły. Orłow odwrócił się, wetknął piłę w śnieg i wdzia ł rękawice. - Ja myślę - powiedział pouczającym tonem - że każdy człowiek z wyższym wykształceniem powinien umieć ostrzyć i rozwodzi ć piłę. Przyznałem mu rację. Umarł Szymon Aleksiejewicz Szejnin - ekonomista, dobry człowiek, który pracował w parze ze mną. Długo nie rozumia ł, co z nami wyczyniają, ale w końcu pojął i spokojnie czekał na śmierć. Miał na to dość męstwa. Jakimś dziwnym trafem otrzymałem paczk ę. To, że doszła, było wielką rzadkością. Były w niej lotnicze filcowe buty-burki i nic więcej. Doskonale wiedziałem, że burki mi ukradną, zabiorą już w pierwszą noc, więc, nie wychodząc z komendantury, sprzedałem je za sto rubli dziesiętnikowi Andrzejowi Bojce. Burki warte były siedemset, ale i tak była to zyskowna sprzedaż. Mogłem przecież kupić Strona 8 sto kilogramów chleba, a jeżeli nie sto, to dokupić również masła i cukru. Ostatni raz jadłem je w więzieniu. I kupiłem cały kilogram masła w sklepie. Kosztowało czterdzie ści jeden rubli. Kupiłem je w ciągu dnia (pracowałem w nocy) i pobiegł do Szejnina - mieszkaliśmy w różnych barakach - aby wspólnie uczci ć tę paczk ę. Kupiłem także chleba. Siemion Aleksiejewicz był poruszony i uradowany. - No, ale co ja ! Jakie ja mam prawo? - mamrotał niezwykle poruszony - Nie, nie, nie mogę... Przekonałem go jednak i pełen radości pobiegłem po wrzątek. Nagle runąłem na ziemię powalony strasznym uderzeniem w głowę. Kiedy się podniosłem, nie było już torby z chlebem i masłem. Koło nar walało się metrowej długości polano, którym mnie uderzono, a wszyscy dookoła się śmiali. Przybiegł z wrzątkiem Szejnin. Przez długie lata potem nie mogłem wspominać tej kradzieży, nie denerwując się ogromnie. A Siemion Aleksiejewicz umarł. Umarł Iwan Jakowlewicz Fiediachin. Jechaliśmy z nim jednym pociągiem, płynęliśmy jednym statkiem. Trafiliśmy do tej samej kopalni, do tej samej brygady. Z pochodzenia wołokołamski wieśniak, był filozofem, organizatorem pierwszego kołchozu w Rosji. Jak wiadomo, pierwsze kołchozy organizowane były w latach dwudziestych przez eserów, a grupa Strona 9 Czajanowa-Kondratiewa reprezentowała ich interesy „na górze". Iwan Jakowlewicz był takim właśnie wiejskim eserem - jednym z tego miliona ludzi, którzy w 1917 roku głosowali na tę partię. I za organizację pierwszego kołchozu dostał właśnie wyrok — pięć lat pozbawienia wolności. Jakoś tak na samym początku, podczas pierwszej kołymskiej jesieni, w 1937 roku, pracowaliśmy z nim przy grabiarce, zatrudnieni na słynnej kopalnianej „taśmie". Wózki-grabiarki były dwa, odczepiane. Kiedy prowadzący konia wiódł jeden do urządzenia przemywającego, dwóch robotników z ledwością zd ążało napełnić drugi. Nie udawało się nawet popalić, zresztą nadzorcy nie pozwalali. Natomiast ten przy koniu palił ogromnego skręta z prawie pół paczki machorki (wtedy jeszcze była) i pozostawiał nam na brzegu wykopu, abyśmy się zaciągnęli. Wozakiem był Miszka Wawiłow, niegdyś zastępca prezesa trustu "Promimport", a rębaczami - Fiediachin i ja. Bez pośpiechu, dorzucając urobku do grabiarki, gaworzyliśmy. Opowiadałem o normach wyznaczanych dekabrystom w Nerczyńsku. Według "Notatek Marii Wołkońskiej" była to masa trzech pudów rudy przypadająca na człowieka. - A ile waży wasza norma, Wasylu Piotrowiczu? - spytał Fiediachin. - Podliczyłem - około 800 pudów. Strona 10 - No proszę, Wasylu Piotrowiczu, jak to normy podrosły... I później, w okresie zimowego głodu, zdobywałem tytoń, wypraszając, grając, wykupując, i wymieniałem go na chleb. Fiediachin nie pochwalał mojej „działalności handlowej". - Nie przystoi to panu, Wasylu Piotrowiczu, nie trzeba tego robić. Ostatni raz widzia łem go zimą w stołówce.Dałem mu sze śc kartek na obiad, które tego dnia otrzymałem za nocne przepisywanie w biurze. Ładny charakter pisma niekiedy mi pomagał. Kartki mogły przepa ść, widniały na nich pieczątki z datą. Fiediachin otrzymał te obiady. Siedział przy stole i przelewał z miski do miski „juszk ę" - zupa była maksymalnie rzadka i nie pływała w niej ani jedna kropelka tłuszczu. Kasza- śrut pochodząca z sze ściu kartek nie zdo łała napełnić jednej miski. Łyżki Fiediachin nie posiadał, więc kaszę wybierał językiem. I płakał. Umarł Derfel. Francuski komunista, który zd ążył już być w kamieniołomach Cayenne. Oprócz głodu i chłodu zadr ęczyły go własne myśli - nie chciał uwierzyć, że on, członek Kominternu, mógł trafić tutaj, na sowiecką katorgę. Byłby się mniej przejmował, gdyby zobaczył, że nie on jeden. Wszyscy, z którymi przyjechał, razem żył i umierał, byli właśnie takimi ludźmi. On sam był drobny i słaby, a wchodzi ło już w modę bicie. Jednego razu Strona 11 brygadzista uderzył go po prostu kułakiem, tak - można powiedzie ć - dla podtrzymania obyczaju, ale Derfel upadł i już nie wstał. Umarł jako jeden z pierwszych, tych najszczęśliwszych. W Moskwie pracował w agencji TASS jako jeden z redaktorów. Dobrze władał rosyjskim. - W Cayenne było źle - powiedział mi kiedyś - Ale tutaj jest bardzo źle. Umarł Fryc Dawid. Holenderski komunista, członek Kominternu, oskarżony o szpiegostwo. Miał piękne, kręcące się włosy, głębokie, niebieskie oczy i dziecięcy zarys warg. Rosyjskiego prawie nie zna ł. Spotkałem go w baraku tak zapchanym ludźmi, że można było spać, stojąc. Staliśmy obok siebie, Fryc uśmiechnął się do mnie i przymknął oczy. Przestrze ń pod narami była zapełniona do ostateczno ści. Trzeba było czekać, aby móc usiąść w kucki i żeby potem, przycisnąwszy się do nar, do słupa lub do cudzego ciała — zasnąć. Oczekiwałem z zamkniętymi oczami. Nagle coś zwaliło się obok mnie. To upadł Fryc Dawid, mój sąsiad. Podniósł się skonfundowany. - Zasn ąłem — powiedział z przestrachem. Ten właśnie Fryc Dawid był pierwszym z naszego etapu, który otrzymał paczk ę. Wysłała mu ją z Moskwy jego żona. W paczce był aksamitny garnitur, nocna koszula i wielka fotografia pięknej kobiety. W tym właśnie garniturze siedział w kucki obok mnie. Strona 12 - Chce mi się jeść - powiedział, uśmiechając się i czerwieniąc - Bardzo chcę jeść. Proszę mi przynieść coś do zjedzenia. Fryc Dawid zwariował i gdzie ś go odprowadzono. Nocną koszulę i fotografię ukradziono mu od razu pierwszej nocy. Kiedy później opowiadałem o tym, zawsze oburza łem się, nie mogąc tego pojąć, dlaczego, komu była potrzebna cudza fotografia? - Wszystkiego to i pan nie wie - powiedział kiedyś jakiś szczwany uczestnik rozmowy - Nietrudno się domyślić. Tę fotografię ukradli błatniacy „na seans" , jak oni to mówią. Aby się onanizować, mój naiwny kolego... Umarł Sierioża Kliwański, mój kolega z pierwszego roku uniwersytetu, z którym spotkałem się po dwudziestu latach w etapowej celi butyrskiego wiezienia. W 1927 roku usunięto go z Komsomołu za referat o chińskiej rewolucji, wygłoszony w kole bieżącej polityki. Udało mu się ukończyć studia uniwersyteckie i rozpocząć pracę w Gospłanie jako ekonomista, dopóki nie zmieniła się tam sytuacja. Wtedy Sierioża musiał odejść. W wyniku konkursu mógł podjąć pracę jako drugi skrzypek w orkiestrze Teatru im. Stanisławskiego — aż do momentu aresztowania w 1937 roku. Był to typ sangwinika i kpiarza, ironia nigdy go nie opuszczała. Ciekawość życia i Strona 13 wydarze ń — także. W etapowej celi wszyscy chodzili prawie nago, zlewali się wodą i spali na podłodze. Jedynie bohaterowie wytrzymywali na narach. A Kliwański dowcipkował: - To jest tortura pary. Po niej zostaniemy poddani na Północy torturze mrozu. Owa precyzyjna przepowiednia nie była jednak kwękaniem tchórza. W kopalni Sierioża był wesoły i towarzyski. Z entuzjazmem starał się opanować błatniacki słownik i cieszył się jak dziecko, wymawiając z należytą intonacją błatniackie wyrażenia. - No, to teraz zdaje się „przypuchnę" - mówił Sierioża, wpełzaj ąc na górne nary, aby pospać. Lubił wiersze i w więzieniu deklamował je często z pamięci. W łagrze już tego nie robił. Dzielił się ostatnim kęsem, a raczej jeszcze się dzielił... Znaczy to, że nie zd ążył już dożyć tej chwili, kiedy nikt nie posiadał już ostatniego kęsa, gdy już nikt z nikim się nie dzi elił. Umarł brygadzista Diukow. Nie wiedziałem i teraz też nie wiem, jak miał na imię. Był jednym z „kryminalnych" i nie pozostawał w żadnym stosunku do pięćdziesiątego ósmego, politycznego paragrafu. W łagrach na "kontynencie" był tak zwanym „przewodniczącym kolektywu". Nie oznacza to, że był romantycznie nastrojony, ale że przygotowywał się do "odegrania roli".Przyjechał zimą i od razu, na Strona 14 pierwszym zebraniu, wystąpił z zadziwiającym przem ówieniem. „Kryminalni" miewali zebrania, bo przecież zarówno ci, co popełnili kryminalne tudzie ż administracyjne przest ępstwa, jak i złodzieje- recydywiści, uważani byli za przyjaciół ludu i podlegali oddzia ływaniu wychowawczemu a nie tylko karze. To w odróżnieniu od „wrogów ludu", zas ądzonych na podstawie piędzisiątego ósmego paragrafu. Później, gdy recydywistom zaczęto przypisywać czternasty punkt pięćdziesiątego ósmego paragrafu „sabotaż" (odmowę pracy), cały ten punkt został stamtąd usunięty oraz uwolniony od wieloletnich i różnorodnych kar. Recydywiści zawsze byli uważani za „przyjaciół ludu", aż do sławnej beriowskiej amnestii z 1953 roku. Ofiarą i teorii, i krylenkowskiej „gumki", i przes ławnego „przekuwania" padło wiele setek tysięcy nieszczęsnych ludzi. Na pierwszym zebraniu Diukow zaproponował, że obejmie kierownictwo brygady „pięćdziesiątego ósmego paragrafu" - bo zazwyczaj brygadzistą politycznych był ktoś spośród nich. Diukow był niezłym chłopcem. Zaproponował to wiedząc, że doskonale, lepiej od wszystkich pracują w łagrze wieśniacy, i pamiętając, że wśród nich było bardzo wielu z paragrafu pięćdziesiątego ósmego. Należy w tym upatrywać szczególnej mądrości Jeżowa i Berii, rozumiejących, że robocza wartość Strona 15 inteligencji jest bardzo mała, a więc łagry mogą nie wypełnić swego produkcyjnego zadania, w odróżnieniu od zadania politycznego. Ale Diukow nie wdawał się w rozważania na tak wysokim poziomie. Wątpliwe, czy cokolwiek poza roboczą wartością ludzi przychodzi ło mu do głowy. Dobrał sobie brygadę złożoną wyłącznie z wieśniaków i przystąpił do pracy. Było to wiosną 1938 roku. Wieśniacy Diukowa przetrwali już całą głodową zimę z trzydziestego siódmego na trzydziesty ósmy rok, ale Diukow nie bywał razem z członkami swej brygady w łaźni. Inaczej dawno już pojąłby, w czym rzecz. Ale nie pracowali źle, trzeba ich było tylko dożywić. Jednakże prośba Diukowa w tym względzie spotkała się z ostrą odmową kierownictwa. Wygłodzona brygada po bohatersku wypracowywała normę, harując ponad siły, ale wtedy Diukowa zaczęli oszukiwać mierniczo wie, rejestratorzy, nadzorcy i kierownicy robót, on za ś począł składać skargi, coraz ostrzej protestując. Tymczasem efektywność pracy brygady wciąż się obniżała i wyżywienie stawało się coraz gorsze. Diukow spróbował zwrócić się do „wysokiego naczalstwa", ale to wysokie naczalstwo poradzi ło odpowiednim osobom, aby wpisać brygadę Diukowa wraz z nim samym na odpowiednią listę. Tak też zrobiono i wszyscy zostali rozstrzelani za przes ławną „Serpentynką". Umarł Piotr Michajłowicz Chwostow. To, co Strona 16 najbardziej straszne u głodnych ludzi, to ich zachowanie. Niby wszystko jak u zdrowych, ale jednak są pomyleńcami. Głodni zawsze bronią zaw zi ęcie sprawiedliwości (jeśli nie są zbyt głodni ani zbyt wycieńczeni). To wieczni dyskutanci i kłótnicy, zuchwali zawadiacy. Zazwyczaj w jednym przypadku na tysiąc i to w przypadku skrajnym - dochodzi do bójki między kłócącymi się ludźmi. Głodni za ś tłuką się wiecznie. Rozpalają spory z najbardziej dzikich i nieoczekiwanych powodów. „Dlaczego wzi ąłeś mój kilof, zaj ąłeś moje miejsce?". Który jest mniejszy czy niższy, ten stara się zbić z nóg przeciwnika, podstawiając mu nogę. Wyższy natomiast rzuci się całym ciałem, aby swoim ciężarem powalić przeciwnika na ziemię, a potem drapać, kąsać, bić... Wszystko to jest zbyt słabe, aby zada ć ból lub doprowadzi ć do śmierci, i najczęściej odbywa się po to, by wzbudzi ć zainteresowanie otoczenia. Bijących się nie rozdzielało. Takim właśnie był Chwostow. Każdego dnia brał udzia ł w bójce - czy to w baraku, czy to w głębokim rowie odwadniającym, kopanym przez własną brygadę. Był moim „zimowym" znajomym - nie widziałem jego włosów. Miał czapkę-uszankę z porwanym białym futrem. I oczy - ciemne, błyszczące oczy głodomora. Czasem mówiłem wiersze i wtedy on spoglądał na mnie, jakbym był pozbawiony rozumu. Pewnego razu zaczął w Strona 17 rowie rozpaczliwie walić kilofem po kamieniach. Kilof był ciężki, a Chwostow bił nim z rozmachem, prawie nie przestając. Zdziwi łem się na widok takiej siły. Od dawna już byliśmy razem i od dawna głodowaliśmy. Potem kilof dźwięknął, padając. Obejrza łem się. Chwostow zatoczył się i runął twarzą w dół. Wyciągnął daleko przed siebie ręce w rękawicach, cerowanych codziennie w baraku. Rękawy się obsunęły - na obu przedramionach widniał tatuaż. Paweł Michajłowicz był kapitanem żeglugi wielkiej. Roman Romanowicz Romanow umierał na moich oczach. Kiedyś był u nas kimś w rodzaju „dowódcy kompanii", wydawał paczki, nadzorował zachowanie czystości w łagrowej zonie. Jednym słowem, zajmował uprzywilejowaną pozycję,o której nie mógł nawet marzyć żaden z nas, osądzonych według paragrafu pięćdziesiątego ósmego albo z „literek", jak mawiali błatniacy, czy „literników", jak wymawiali to słowo łagrowi urzędnicy. Szczytem naszych marze ń było zatrudnienie przy praniu, łaźni lub przy naprawie odzie ży u nocnego krawca. Dostęp do wszystkiego oprócz kamienia był nam wzbroniony na mocy specjalnej dyrektywy. Taki papierek dołączono do sprawy każdego z nas. A Roman Romanowicz był właśnie na takim niedostempnym stanowisku. I nawet posiadł jego wszystkie tajniki: jak otwierać paczk ę, aby cukier wysypywał się na podłogę, jak Strona 18 umiejętnie rozbi ć słoik z konfiturami, wepchnąć pod drewniany tapczan suchary i suszone owoce. Tego wszystkiego Roman Romanowicz nauczył się szybko i już nie podtrzymywał z nami znajomości. Był ściśle oficjalny, zachowywał się jak uprzejmy przedstawiciel tego wysokiego kierownictwa, z którym nie mogliśmy mieć styczności. Niczego nam nigdy nie doradza ł. Jedynie wyjaśniał - list można wysłać raz na miesiąc, paczki wydawane są w komendanturze łagru od 8.00 do 10.00 wieczór i inne podobne sprawy. Nie zazdro ściliśmy Romanowi Romanowiczowi, tylko się dziwiliśmy. Było jasne, że odegrała tu rolę jakaś przypadkowa osobista znajomość. Zresztą niedługo pozostawał dowódcą kompanii — wszystkiego dwa miesiące. Czy to na skutek kolejnej kontroli etatów (od czasu do czasu, a już obowiązkowo przed Nowym Rokiem, urządzano takie kontrole), czy też ktoś „szepnął" - jak to obrazowo mówią w łagrze. Roman Romanowicz znik ł. Był wojskowym, chyba pułkownikiem. Po czterech latach trafiłem na „ekspozyturę witaminową", gdzie zbieraliśmy igliwie cedrowca - jedynej tutaj wiecznie zielonej rośliny. Igliwie to zwożono do odległego o wiele setek wiorst witaminowego kombinatu, tam je gotowano i zamieniano w ciągnącą się, brązow ą maź o zapachu i smaku nie do zniesienia. Rozlewano ją do beczek i rozwożono po łagrach. Według ówczesnej miejscowej Strona 19 medycyny był to jedyny ogólnie dostępny środek przeciwko szkorbutowi. A szkorbut szalał. Do tego jeszcze w połączeniu z pelagrą i innymi awitaminozami. Wszyscy, którym przydarzyło się prze łknąć choć kroplę tego strasznego leku, zgadzali się raczej umierać, niż leczyć owym diabelstwem. Istniały jednak rozkazy, a rozkaz to rozkaz. W łagrach nie dawano nic do zjedzenia, dopóki porcja lekarstw nie została prze łknięta. Dyżurny był zawsze na miejscu ze specjalnym maleńkim czerpaczkiem. Nie można było wejść do stołówki, omijając rozdawcę cedrowca, i to, co było specjalnie cenne dla aresztanta - jedzenie - zostawało nieodwołalnie zepsute tą wstępną obowiązkową porcją. Trwało to ponad dziesięć lat. Bardziej wykształceni lekarze zdumiewali się, jak w owej lepkiej mazi może się uchować witamina C,niezmiernie czu ła na każdą zmianę temperatury. Żadnego sensu nie było w takim leczeniu, jednak nie zaprzestano podawania ekstraktu. Tuż obok, wzd łuż całej osady, było wiele głogu. Nikt jednak nie decydował się na to, by zbierać jego owoce - w rozkazie o tym nie było mowy. I dopiero znacznie później, chyba w 1952 roku, otrzymano od miejscowych władz medycznych pismo, w którym kategorycznie zabraniano podawania ekstraktu z cedrowca jako niszczącego nerki. Kombinat witaminowy został zamknięty. Ale w tym czasie, gdy Strona 20 spotkałem Romanowa, zbierano cedrowiec na całego. Zbierany był przez dochodiagi - głodnych półinwalidów. Wyrobisko złota w trzy tygodnie robiło ze zdrowych ludzi inwalidów: głód, brak snu, wielogodzinna ciężka praca, bicie... Do brygady „włączano" nowych ludzi i moloch prze żuwał...W tej brygadzie pod koniec sezonu nie pozostał nikt z wyjątkiem brygadzisty Iwanowa. Pozostali szli do szpitala, „pod sopkę" i do ekspozytur witaminowych, gdzie karmiono jeden raz dziennie, a racja żywnościowa nie mogła przekroczyć 600 gramów chleba. Tej jesieni nie pracowaliśmy z Romanowem przy zbi órce igliwia. Pracowaliśmy „na budowie". Budowaliśmy sobie dom na zim ę, bo w lecie mieszkaliśmy w porwanych namiotach. Krokami odmierzono powierzchnię, wbito kołki, a my wtykaliśmy w ziemię dwa rzędy rzadkiej palisady. Przestrze ń pomiędzy nimi zapełniano kawałkami zlodowaciałego mchu i torfu. Wewnątrz znajdowały się zrobione z żerdzi parterowe nary. Pośrodku stał żelazny piecyk. Na każdą noc wydawano porcje drewna według empirycznych wylicze ń. Jednakże nie mieliśmy ani piły, ani siekiery — te ostre przedmioty przechowywane były przez żołnierzy straży, którzy mieszkali w oddzielnym namiocie, ocieplonym i przykrytym dyktą. Piły i siekiery wydawane były tylko z rana, podczas wyprowadzania do pracy. Rzecz w tym, że