Strona 1 Paweł Zyzak -Lech Wałesa.Idea i historia Biografia polityczna legendarnego przywódcy „Solidarności" do 1988 roku SPIS TREŚCI Wstęp 7 DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ LECHA WAŁĘSY 13 I. Rodowód Wałęsów 15 II. Beztroskie czasy 25 III. Elektryk ciągnikowy „po godzinach" 47 LECH WAŁĘSA PRACOWNIKIEM STOCZNI GDAŃSKIEJ 65 I. Zapuszczanie korzeni 67 II. W epicentrum Grudnia 75 III. Krajobraz po bitwie 98 IV Dwie twarze obywatela Wałęsy 106 V Nowy etap, nowa taktyka 138 DZIAŁALNOŚĆ LECHA WAŁĘSY W WOLNYCH ZWIĄZKACH ZAWODOWYCH WYBRZEŻA 145 I. Nieśmiałe początki gdańskiej opozycji 147 II. Czy to tutaj są te WZZ-ty? 154 III. Listonosz 165 IV Wśród nas jest agent! 172 V Chrzest bojowy Lecha Wałęsy 180 VI. Strajki i po strajkach 183 Strona 2 VII. Co się przydarzyło Tadeuszowi Szczepańskiemu? 189 VIII. Zaczęło się 195 IX. Gdzie jest Wałęsa? 199 X. Kulisy pierwszego strajku 215 XI. Strajk solidarnościowy - początek 223 XII. Strajk solidarnościowy - starcia wewnątrz i starcia na zewnątrz 229 XIII. Posierpniowe porządki 247 Strona 3 LECH WAŁĘSA: IDEA I HISTORIA DZIAŁALNOŚĆ LECHA WAŁĘSY W NSZZ „SOLIDARNOŚĆ" I. Powstaje NSZZ „Solidarność" II. Pierwsze spięcia na linii „Solidarność" - władza III. Sylwetka „Cienia" W. Sława, podróże i „nowy Wałęsa" V. Linia Wałęsy VI. Strażak VII. Wydarzenia bydgoskie i ich konsekwencje VIII. Przyjaźń i pieniądze IX. Czas wyborów X. Prosto w objęcia „stanu wojennego" XI. W ramionach „stanu wojennego" XII. „Czas Apokalipsy" DZIAŁALNOŚĆ LECHA WAŁĘSY W OKRESIE KONFRONTACJI WŁADZY Z „SOLIDARNOŚCIĄ" (1981-1986) I. Pierwsze przełomowe momenty „stanu wojennego" II. Król na wygnaniu III. Społeczeństwo domaga się czynu IV Jak brat z bratem V Powrót z „wygnania" VI. Świat z drugiej strony „krat" VII. Powrót na „stare śmieci" VIII. Przetrwać kryzys IX. Wstęp do marszu w stronę triumfu X. Kolejne amnestie - kolejne obawy XI. Wypadek przy „pracy" XII. Ostatnie pohukiwania reżimu LECH WAŁĘSA NA DRODZE DO UMÓW OKRĄGŁEGO STOŁU I. Opozycja nie musi być taka zła... II. Droga od podszewki III. Ostatnie tąpnięcia i ewakuacja ZAKOŃCZENIE I Sekretarze KC PZPR, Premierzy PRL i szefowie MSW Strona 4 Kalendarium Bibliografia Indeks osób WSTĘP W tytule mojej pracy, Lech Wałęsa: idea i historia, spotkały się ze sobą pojęcia „idei" oraz „historii". Idee, jak uczy Platon, są wieczne i doskonałe. Wyznaczają cel i kierunek działania, kształtują świat rzeczywisty, wszelako znajdują się poza nim. Jeśliby było inaczej i uzyskałyby możliwość pełnej materializacji, świat ziemski byłby doskonały. Idee są różne i niepoliczalne. Tylko niektóre zapisano na kartach historii, a wśród nich ideę Lecha Wałęsy - robotnika z Gdańska, człowieka, który stał się symbolem upadku komunizmu w Polsce, a nawet na całym świecie. Obok twórców różnorakich idei, zapisano na nich także zdarzenia minione, mogące potwierdzać lub zaprzeczać słuszność danej idei, poprawiać ją lub de- zawuować, czynić sławną lub kierować ku zapomnieniu. Przedmiotem badań historyka jest ustawicznie zmieniający się, nietrwały świat jednostkowych wy- darzeń, zjawisk, tych, które zostawiają jakiś materialny ślad. Nie zawsze zgodny ze światem doskonałych idei. Jak się ma idea Lecha Wałęsy do historii Lecha Wałęsy? Takie pytanie po- stawiłem sobie, podejmując próbę napisania biografii politycznej tej wyjątkowej postaci. Pytanie to pojawiło się dopiero jako efekt moich wtórnych analiz. Nie formułuję na nie żadnej, krótkiej, prostej odpowiedzi. Moim zadaniem, jako hi- storyka, było jak najrzetelniejsze zbadanie i przedstawienie faktów, zebranie i konfrontacja świadectw. Mam nadzieję, że wynik tej pracy pomoże Czytelni- kom znaleźć własną odpowiedź na postawione w tym akapicie pytanie. W nadziei, że bliższe stały się motywy zatytułowania książki: Lech Wałęsa: idea i historia, pragnę przedstawić przesłanki, które kształtowały formę oraz treść niniejszej pracy. Temat mojej analizy sam w sobie jest niezwykle interesu- jący. Jednakże bardzo łatwo zaprzepaścić ów „bonus startowy" i wypaczyć go na przykład katorżniczym językiem, bądź zlekceważeniem przez autora zwykłe- go odbiorcy. To odnośnie formy. Zagadnienia treści są o wiele bardziej istotne, w związku z czym poświęcę im więcej miejsca. Nie unikniemy zgrzytów. Przedmiotem analizy jest również trudna materia, będąca wytworem skomplikowanych mechanizmów sterujących państwem to- talitarnym, w naszym przypadku Polską Rzeczpospolitą Ludową (PRL). Spróbu- jemy wyliczyć te mechanizmy, a także je nazwać. Wszystko po to, byśmy zrozu- mieli, na ile ważną, w danych etapach swojego życia, jednostką dla systemu był Lech Wałęsa oraz jak prezentował się na tle rozbudowanej, morderczej machiny. Dlatego lekkomyślne byłoby pominięcie ważkich, choć trudnych szczegółów. Pomocne okażą się przypisy, zawierające wiele interesujących informacji, nie zamieszczonych w głównym tekście z różnych powodów. Starałem się wykorzystać wszelkie dostępne źródła dotyczące Lecha Wałęsy. Strona 5 W toczonym od kilkudziesięciu lat sporze między zwolennikami i przeciwnika- LECH WAŁĘSA: IDEA I HISTORIA mi tak zwanej orał history (historii mówionej - przyp. P. Z.) stanąłem po stronie tych pierwszych. Orał history to technika badawcza we współczesnej praktyce historycznej, opierająca się na zbieraniu ustnych relacji świadków wydarzeń historycznych i przeświadczeniu, że ludzka pamięć może być równie wartościo- wym źródłem historycznym jak dokumenty archiwalne. Już pierwszy historyk, Herodot, opisując w V wieku przed Chrystusem wojny perskie, powoływał się na przeprowadzone przez siebie wywiady. Na upowszechnienie metod historii mówionej ogromny wpływ miało doświadcze- nie Holocaustu. Bezpośrednie wywiady z ofiarami i świadkami nazistowskiego terroru stały się jedną z metod podejmowanych prób historycznego, moralne- go czy filozoficznego wytłumaczenia rzeczywistości zagłady. Przeciwnicy orał history zarzucają jej immanentny subiektywizm, ale czy dokumenty, będące produktem człowieka, są od niego wolne? Czy brakuje możliwości i sposobów interpretacji kilku spisanych na kartce, zakończonych kropką słów? Pamięć ludzka podlega erozji, jest wadliwa, a wola człowieka może poczynić wiele szkód, niemniej historia oderwana od ludzkich emocji, sposobów wyrażania myśli, może ulec większemu wypaczeniu, aniżeli w skutek odkrycia kilku prze- kłamań. Stanie się obca i niezrozumiała. Warto więc uzupełniać wiedzę czerpa- ną z dokumentów, opinią ludzi. Jeśli świadków historii jest wielu, można słowo weryfikować słowem. Tam gdzie nie ma dokumentów, a z takimi fragmentami życia naszego tytułowego bohatera zetkniemy się, orał history będzie jedynym źródłem poznania przeszłości. Mając na uwadze wszelkie wątpliwości w oma- wianej materii, a dysponując bezpośrednimi relacjami około pięćdziesięciu różnych osób, starałem się podchodzić do zagadnienia ustnego przekazu nad- zwyczaj ostrożnie. Wysiłek włożony w zbudowanie tej pracy, do pewnego stopnia pokrywa się z chronologią losów tytułowego bohatera. Najciemniejszy zakątek w moich po- szukiwaniach stanowiła geneza rodu Wałęsów oraz dzieciństwo i młodość Le- cha Wałęsy. Zgromadzoną do tej pory wiedzę uznałem za wysoce niewystar- czającą. Jak się miało okazać, nie dość, że Droga nadziei niewiele mówiła na te tematy, to skutecznie zaciemniała ich prawdziwy obraz. Zdecydowałem się więc na wyprawę w rodzinne strony Lecha Wałęsy. Liczyłem na spotkanie i rozmowy z żyjącymi wciąż świadkami historii, w większości nieświadomymi wagi po- siadanej przez siebie wiedzy o tak znaczącym Polaku. I nie zawiodłem się. Kilka dni, które spędziłem na ziemi dobrzyńskiej, wzbogaciło moją wiedzę o szereg faktów. Dzięki wyprawom do okolic Włocławka, rozmowom z osoba- mi, które przed laty zawitały do tych samych miejsc oraz wyznaniom książko- wym samego Wałęsy, mogłem odtworzyć ten ważny dla Lecha Wałęsy rozdział. Wydaje mi się on o tyle cenniejszy, iż jest dużą „nowością" na „rynku" badań historycznych. Kolejny rozdział, traktujący o losach Lecha Wałęsy, od chwili wyjazdu z rodzinnych stron, jest również efektem licznych wypraw, jednakże tym razem wiodących do Trójmiasta, z przystankiem na Śląsku. Ten obszar życiorysu by- Strona 6 łego elektryka spowijał mrok, w niczym nie ustępujący jego dzieciństwu i mło- dości. Oprócz rozmów z dawnymi kolegami Wałęsy ze Stoczni Gdańskiej, de- cydujące okazały się archiwa Instytutu Pamięci Narodowej (IPN) w Gdańsku. Oczywiście, nie będąc pracownikiem instytutu, miałem ograniczony dostęp * ****** Strona 7 WSTĘP 9 do jego zasobów, który dodatkowo zakłóciły obostrzenia narzucone chwilowo przez Trybunał Konstytucyjny. Lukę w dostępie do akt próbowałem wypełnić materiałami IPN zamieszczonymi w Internecie, także przez bohatera naszych dociekań. Wypada w tym miejscu zaznaczyć, że we wszystkich cytowanych w książce dokumentach oraz relacjach starałem się zachować oryginalną pisownię. Podążając śladami innych historyków i byłych działaczy opozycji, obezna- nych ze stoczniowymi losami Lecha Wałęsy, ukończyłem rozdział, bynajmniej nie lekceważąc pamiętników samego bohatera. Korzystając z wydanych opra- cowań, opisujących wydarzenia polityczne pierwszej połowy lat 70., zrekonstru- owałem kolejny fragment biografii jednego z najbardziej znanych Polaków. Podobnie wyglądało to w przypadku następnego rozdziału, z tą tylko różni- cą, że liczba świadków kojarzących Wałęsę i liczba wzmiankujących go publika- cji wzrosła niepomiernie od czasów stoczniowych perypetii. W pewnym stopniu działalność Lecha Wałęsy w Wolnych Związkach Zawodowych (WZZ) Wybrzeża uczyniła go osobą publiczną. Nie mamy już takich wątpliwości w dniach strajku sierpniowego w 1980 roku, który również znalazł się w tym rozdziale. Okres funkcjonowania na Wybrzeżu wolnych związków nie doczekał się obszernej monografii i jest dość słabo opisany przez współczesnych historyków. Najwięcej uwagi poświęcają mu historycy gdańskiego IPN i zapewne od nich najwcześniej wyjdzie inicjatywa w omawianej dziedzinie. Z tego też względu postanowiłem przyjrzeć się bliżej problemowi, tak, aby działalność Lecha Wałęsy miała swoje tło. Zarysowałem genezę gdańskiej opozycji i opowiedziałem o zasadniczych rozterkach targających nią w drugiej połowie lat 70. Nie musiałem za to prowadzić badań nad kontekstem historycznym „karna- wału Solidarności". Wydarzenia 16 miesięcy „Solidarności" przedstawiało wielu historyków, choć wciąż jest to temat niewyczerpany. Skwapliwie skorzystałem więc z ich dorobku, inaczej tylko rozkładając akcenty. Musiało się tak stać, skoro w centrum zainteresowania miał znaleźć się przywódca niezależnego związku zawodowego. Oprócz opracowań dotyczących stricte pierwszej „Solidarności", bardzo często stykamy się z publikowanymi relacjami świadków. Warto się do nich odnosić i je przywołać, dlatego też stały się cennym sposobem odwzorowy- wania realiów tamtych dni. Mamy więc okazję przekonania się, że za każdą de- cyzją polityczną stały zarówno personalia, jak i spore pokłady emocji, w których ambicja, jak się wydaje, odgrywała istotną rolę. Dwa ostatnie rozdziały, jeden opowiadający perypetie tytułowego bohatera w trudnym okresie po wprowadzeniu „stanu wojennego" oraz drugi, starają- cy się go uplasować w realiach rysującego się porozumienia okrągłostołowe- go, wbrew pozorom nie ustępują poprzednim. W rozdziale: Działalność Lecha Wałęsy w okresie konfrontacji władzy z „Solidarnością" (1981-1986), poruszy- łem wiele ciekawych wątków z kariery Lecha Wałęsy, lekceważonych wcześniej przez większość historyków. Że wymienię tylko losy Wałęsy w czasie 11 mie- Strona 8 sięcy internowania, czy choćby słynną „rozmowę z bratem". Za to w ostatniej części pracy dominuje tematyka dwóch ostatnich wielkich strajków z 1988 roku, majowego i sierpniowego. Wszystkie te tematy zanalizowałem w oparciu o re- lacje świadków, opublikowane wspomnienia i pamiętniki, publikacje prasowe, dokumenty IPN, materiały audiowizualne. Strona 9 10_________________________________________________LECH WAŁĘSA: IDEA I HISTORIA Książkę chciałbym dedykować wszystkim anonimowym twórcom niepodle- głego państwa polskiego do 1989 roku. Ludziom, którzy nie krzyczeli tak głośno jak inni, więc historia się o nich do tej pory nie upomniała. Ich nazwiska padają także na kartach mojej pracy. Należy o nich pamiętać, tym bardziej że wciąż stanowią istotną część historii. Historii rozumianej jako zbiór faktów obiektyw- nych, niekoniecznie tej spisanej - historiografii. Właśnie tym bezimiennym bo- haterom przychodziło znosić najtrudniejszy los. Łatwiej było ich nękać niż ludzi z pierwszych stron gazet. Skromność bohatera-patrioty jest cnotą najcenniejszą i najpiękniejszą. Dowodzi bowiem najlepiej, że za poświęceniem nie stała wy- łącznie ambicja. Na zakończenie chciałbym serdecznie podziękować za pomoc i wsparcie mojemu promotorowi prof. dr. hab. Andrzejowi Nowakowi, również za bezcen- ne uwagi, spostrzeżenia i rady, które przyczyniły się do podniesienia wartości niniejszej pracy. Za okazaną pomoc, cierpliwość i wyrozumiałość dziękuję dr. hab. Zdzisławowi Zblewskiemu, recenzentowi mojej pracy magisterskiej. Wkład i pomoc dr. Henryka Głębockiego są tak samo nieocenione. Przesyłam więc naj- szczersze podziękowania za jakże wartościowe opinie, które chętnie uwzględ- niłem. Specjalne podziękowania należą się wszystkim działaczom WZZ oraz „Solidarności", za poświęcony czas i udostępnienie prywatnych zbiorów. Nie umniejszając niczyich zasług, pragnę wyróżnić pomoc Krzysztofa Wyszkow- skiego, który wyczerpująco odpowiedział na każde moje pytanie i zaoferował daleko idącą pomoc. Nie mogę nie wspomnieć o osobach pamiętających Lecha Wałęsę z czasów dzieciństwa i młodości. Szczerze dziękuję im za obfite relacje i gratuluję odwagi w pokonywaniu naturalnych przeszkód blokujących dostęp do wiedzy, najczęściej wynikających ze słusznej troski o bezpieczeństwo naj- bliższych. Osobno chciałbym podkreślić wagę pomocy księdza Jerzego Płaci- szewskiego. Był dla mnie przewodnikiem po terenach, po których stąpała kiedyś noga tytułowego bohatera pracy. Pragnę również wyrazić wdzięczność Panu Prezydentowi Rzeczpospolitej, Lechowi Kaczyńskiemu, Marszałkowi Senatu Bogdanowi Borusewiczowi oraz Panu posłowi Andrzejowi Celińskiemu, którzy życzliwie zareagowali na moją prośbę i spotkanie, znajdując dla mnie więcej swojego cennego czasu aniżeli wolno mi było oczekiwać. Osobne podziękowania składam mojej Żonie, za bezcenną korektę poloni- styczną i towarzyszący jej pryncypialny krytycyzm. Nie szczędziła mi tak słów pochwały, jak i surowej oceny. Najbardziej ubolewam nad zwieńczonymi niepowodzeniem staraniami o roz- mowę z najważniejszym, z perspektywy pracy, świadkiem historii, Lechem Wa- łęsą. Liczyłem, że uda mi się w ten sposób rozwiać pewne wątpliwości, które zrodziły się w trakcie badań oraz uzupełnić luki niezapełnione przez wydane do tej pory publikacje o charakterze wspomnieniowym. Kilkumiesięczne starania zapoczątkował list do byłego prezydenta z 7 listopada 2007 roku. Nawiązałem też telefoniczny kontakt z jego bliskimi współpracownikami z Instytutu Lecha Strona 10 Wałęsy. Zintensyfikowaliśmy go w połowie grudnia 2007 roku. Był to kulmina- cyjny okres rozmów, który rychło zakończył się, zaraz po odrzuceniu przeze mnie propozycji udziału w pisaniu kolejnej książki autobiograficznej Lecha Wa- łęsy. Drugi i zarazem ostatni list do polskiego noblisty wysłałem 25 stycznia 2008 Strona 11 WSTĘP 11 roku', prosząc o pisemne ujęcie swego stanowiska w sprawie rozmowy. Prośbę motywowałem niedalekim zakończeniem prac i oddaniem projektu do wydaw- nictwa. Odpowiedzi na list nie doczekałem się do końca lutego 2008. Ostatnią kropkę w książce postawiłem w ostatnich dniach lipca tegoż roku, czym przy- pieczętowałem zakończenie badań na tym etapie. Nie zrażając się niepowodzeniem w dotarciu do ikony „Solidarności", ukoń- czyłem więc książkę, która, mam taką nadzieję, choć w części usatysfakcjonuje i spełni oczekiwania autora słów: „Chciałbym, żeby ktoś mnie najbardziej zro- zumiał, żeby to opisał potem, ułożył, wytłumaczył, rozjaśnił... Kogoś takiego jest potrzeba, bo naprawdę wiele ludzi nie nadąża"2 - Lecha Wałęsę. 1 Listy znajdują się w zbiorach autora. 2 Reż. A. Kinaszewski, Lech Wałęsa. Bilans dwu dekad, film dokumentalny biografia Lecha Wałęsy, wyemitowany w TYP 2 w 2004 r. - filmowa Strona 12 Strona 13 DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ LECHA WAŁĘSY Strona 14 Strona 15 I. RODOWÓD WAŁĘSÓW Kujawy, region, z którego wywodzi się Lech Wałęsa, przez wieki odgry- wały istotną rolę w kształtowaniu się państwowości polskiej. Nazwa po raz pierwszy pojawiła się w głośnej Bulli gnieźnieńskiej z 1138 roku, wydanej przez papieża Innocentego II. Ojciec Święty zawiadamiał w niej o roztocze- niu swojej opieki nad archidiecezją gnieźnieńską. Rolę stolicy Kujaw pełniła swego czasu Kruszwica, jednak rychło, bo w XII wieku zwolnił ją z tej funkcji Włocławek. W nim ostatecznie znalazła się siedziba biskupstwa. Znamien- ne, że to kujawska linia Piastów wydała dwóch bodajże najwybitniejszych przedstawicieli owej szlachetnej dynastii. Myślimy tutaj o późniejszych królach polskich, Władysławie, który ze względu na niski wzrost otrzymał przydomek Łokietek oraz jego synu Kazimierzu Wielkim. Panowanie obu władców przypadło na okres sporu Królestwa Polskiego z Zakonem Krzy- żackim. Jednym z przedmiotów konfliktu była należąca do Kujaw ziemia dobrzyńska, która w XIV wieku naprzemiennie zmuszona była uznawać władzę zwierzchnią bądź to państwa krzyżackiego, bądź książąt polskich. Jej status uregulował dopiero II pokój toruński z 1466 roku. Całe Księstwo Kujawskie znalazło się koniec końców w granicach Rzeczpospolitej Obojga Narodów i stan ten naruszyły dopiero zabory. Kasztelanię w Dobrzyniu nad Wisłą, która w 1287 roku stała się trzo- nem nowopowstałego księstwa dobrzyńskiego, już w połowie XIII wieku stopniowo włączano do Kujaw. Wchodząca niegdyś w skład Mazowsza zie- mia dobrzyńska, z biegiem lat i stuleci coraz bardziej upodabniała się pod względem etnograficznym do macierzy Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Na pierwszym miejscu wymienia się charakterystyczną dla tego regionu Polski gwarę, różnicującą go od innych nawet w pierwszej dekadzie XXI wieku. Język Kujawian, ludności żyjącej ongiś na pograniczu polsko-krzy- żackim, nabył wielu cech mowy niemieckiej. Charakterystyczne elementy dla gwary kujawskiej można zaobserwować w słownictwie tytułowego bo- hatera niniejszej pracy. Odrębności mieszkańców ziemi dobrzyńskiej oraz reszty Kujaw zredukowały się w XX i XXI wieku w zasadzie do niektórych obrzędów. Jeszcze w początkach XX wieku wymowną cechą okolic Dobrzy- nia nad Wisłą były wyraźne różnice w strojach ludowych. Po podpisaniu drugiego rozbioru Polski w styczniu 1793 roku, całe Ku- jawy zostały wchłonięte przez Prusy. Dopiero w dobie wojen napoleońskich miały współtworzyć efemeryczne Księstwo Warszawskie. Jednakże już po kończącym wojny Kongresie Wiedeńskim, w 1815 roku na stałe podzielono je pomiędzy Prusy i, pozostające w unii personalnej z Rosją, Królestwo Pol- Strona 16 16 LECH WAŁĘSA: IDEA I HISTORIA Dobrzyń nad Wisłą, fot. P. Zyzak. skie. Wysunięty najdalej na wschód powiat włocławski, co oczywiste, zna- lazł się pod berłem carów. Podział ten utrzymał się aż do chwili zrzucenia przez Polaków jarzma zaborów w 1918 roku. Kujawy wróciły wówczas do Rzeczypospolitej. Za- chodnia część znalazła się w obrębie województwa poznańskiego, a wschod- nia z Włocławkiem i Dobrzyniem na terenie województwa warszawskiego. W nowym podziale administracyjnym z 1938 roku, niemal całe Kujawy stały się częścią województwa pomorskiego. Kiedy we wrześniu 1939 roku Niemcy napadały na Polskę, dysponowały już gotowymi, tajnymi planami podziału terytorialnego podbitego kraju. I tak większą część Kujaw, nale- żącą kiedyś do Prus Wschodnich wcielili do III Rzeszy, natomiast skrawek wschodniej pozostawili w Generalnym Gubernatorstwie, pełniącym funkcję potężnego obozu zagłady. Po wojnie, od 1950 roku Kujawy były członem województwa bydgoskie- go. Natomiast w 1975 roku, drogą podziału administracyjnego wytyczonego przez ekipę I sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR; powstała w 1948 roku z połączenia założonej z polece- nia Moskwy Polskiej Partii Robotniczej - PPR i fasadowej Polskiej Partii So- cjalistycznej - PPS) Edwarda Gierka, wydzielono z nich województwo wło- cławskie. Objęło ono swym zasięgiem oba interesujące nas ośrodki, a więc Strona 17 DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ LECHA WAŁĘSY_________________________________________17 Włocławek oraz Dobrzyń nad Wisłą. Nowy podział administracyjny z 1999 roku przyniósł ponowną zmianę statusu Kujaw. Tym razem historyczna na- zwa regionu w celu nobilitacji wykorzystana została do określenia nowo- powstającego województwa. Na przełomie XVIII i XIX wieku w Popowie, niedaleko Dobrzynia nad Wisłą, miał osiąść protoplasta rodziny Wałęsów - Mateusz. Popowo, niegdyś filigranowa wieś położona w dzisiejszym województwie kujawsko-pomor- skim, została w latach 50. XX wieku całkowicie wchłonięta przez niewiele większą od niej Trzciankę1. Od tej pory Popowem mieszkańcy nazywali ob- szar - „zakątek" z kilkoma domami, gdzie wcześniej zaiste rozciągała się taka miejscowość. Na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia, za sprawą Lecha Wałęsy Popowo wróciło na mapy regionu. Ze względu na polskiego noblistę, administracyjnie zadecydowano o przejęciu przez jego rodzinną wieś większości terenów Trzcianki. I w ten oto sposób to Popowo zaczę- ło odgrywać rolę dominującą. Bardzo łatwo pomylić „Popowo Wałęsów" ze znajdującą się w tym samym regionie miejscowością o bliźniaczej nazwie. Drugie Popowo leży nieopodal Łochocina, kilkanaście kilometrów od mia- sta Lipna2. W Drodze nadziei, książce napisanej Lechowi Wałęsie przez Andrzeja Drzycimskiego i Adama Kinaszewskiego3, znajduje się informacja, iż praw- dopodobnie Mateusz przybył do Polski z Francji, z majątkiem umożliwia- jącym mu wykupienie trzech czwartych ziemi popowskiej. Z czasem dużą część ziem oddał w dzierżawę okolicznym mieszkańcom, natomiast posta- wioną przez siebie karczmę wydzierżawił Żydowi. Dalej czytamy, że Mate- usz uchodził zawsze w tradycji rodzinnej za człowieka bogobojnego i choć był bardzo pracowity, nie skąpił czasu ani na mszę, ani na różaniec. Po śmierci Mateusza Wałęsy ziemię rozdzielono pomiędzy trzech jego synów. Dwaj z nich, Konstanty i Wincenty, zostali wywiezieni na Syberię po jednym z powstań przeciwko zaborcy rosyjskiemu. Trzeciemu, Janowi, udało się zbiec na Zachód. O Konstantym i Wincentym słuch wkrótce zagi- nął, o Janie miało być jeszcze głośno. A to za sprawą dużej części majątku, którą przegrał beztrosko we francuskich kasynach. Niedługo po tym, wie- kopomnym wyczynie na Jana spadło kolejne nieszczęście. W 1916 roku, podczas porodu zmarła jego żona. Dziecko na szczęście udało się odrato- wać. Ponieważ był to chłopak, zgodnie z rodzinną tradycją nadano mu imię Stanisław. Niedługo potem Jan postanowił przerwać okres żałoby i ożenił się ponownie. Z nowego małżeństwa przyszło na świat aż pięcioro dzieci. Niewielki już, należący do niego kawałek ziemi z czasem uległ powtórne- mu rozdrobnieniu4. 1 J. Surdykowski, Notatki gdańskie, Londyn 1982, s. 54. 2 Relacje mieszkańców Popowa, Popowo, 17.08.2007 r. oraz 01.10.2007 r. Strona 18 3 W pracach uczestniczył również Arkadiusz Rybicki. 4 L. Wałęsa, Droga nadziei, Kraków 1989, s. 10-12. Strona 19 18 LECH WAŁĘSA: IDEA I HISTORIA Niektórzy sąsiedzi Wałęsów wspominają Jana: „Człowiek polityczny. Opowiadają, że był w POW, że Piłsudski u niego jakiś czas się ukrywał. Tak tu starsi mówią. Prędzej gazet nie spalił, zanim wszystkie- go nie wyczytał. [...] Żałował gazety, on tam już musiał wszystko wyczytać, wy- patrzyć..."5. On sam w swojej autobiografii bardzo chętnie odnosi się właśnie do tego fragmentu życiorysu swojego dziadka, w którym pojawia się postać Józefa Piłsudskiego. Otóż, wedle słów Lecha, Jan miał uratować Naczelnika Państwa w okresie wycofywania się wojsk polskich z Kresów nad Wisłę, w sierpniu 1920 roku. Podczas odwrotu Piłsudskiego ścigał oddział Koza- ków i z pewnością uśmierciłby współautora niepodległości Polski, gdyby szczęśliwie na jego drodze nie stanął Jan Wałęsa. „Historyk może się tu żachnąć i stwierdzić, że opowieść ta może i nawiązuje do rzeczywistego wydarzenia z życia Piłsudskiego, ale nie tam i nie wtedy - po- wiada Wałęsa. - Ile więc prawdy w tej rodzinnej opowieści - trudno dociec. W każ- dym razie w domu dziadka Jana był kult Marszałka, a przez długi czas w moim domu rodzinnym było gdzieś stare podniszczone zdjęcie Józefa Piłsudskiego, w wojskowych butach z cholewami i w płaszczu, ze stojącym obok dziadkiem Janem"6. Lech Wałęsa zastosował tutaj właściwą sobie figurę retoryczną, którą będziemy skrupulatnie analizować w kolejnych rozdziałach. Uprzedzając próbę podważenia prawdziwości spotkania obu panów, jak w dobrej legen- dzie rodzinnej, zasiewa wątpliwość: czy aby na pewno nie mogło do niego dojść? Bardzo łatwo można zrozumieć intencje Lecha Wałęsy. Bo przecież kto by nie chciał mieć w rodzinie kogoś, kto przysłużył się Polsce, ratując z opresji samego Marszałka Piłsudskiego? Bardzo prawdopodobne, że krążące o Janie Wałęsie opowieści biorą się od niego samego. Izabela Wałęsa, siostra Lecha, wspomina go jako typowe- go gawędziarza. Dziadek, zdaniem Izabeli, był wesołym staruszkiem z su- miastym wąsem. Bardzo lubił odwiedzać swoje dzieci, lecz niezbyt chętnie go przyjmowano, bo gdy znalazł sobie dobre miejsce do siedzenia, od razu zaczynał snuć opowieści o swoich eskapadach, zabawach, w których brał udział oraz o licznych podbojach miłosnych. Najstarszy mieszkaniec Popo- wa, 84-letni Kazimierz Pawłowski dobrze pamięta Jana Wałęsę: „Dziadek był raptus. Interesował się polityką, był oczytany - o tak! Ale co do tego Piłsudskiego - to chyba się przechwalał, ja o tym nic nie wiem"7. Z całym przekonaniem możemy powiedzieć, że gawędziarski styl dziad- ka Jana objawił się w charakterze jego wnuka Lecha. Będą nam o tym przypominać relacje ludzi, którzy zetknięli się z Lechem Wałęsą. Strona 20 5 E. Szczesiak, Dookoła życiorysu, w: Lech Wałęsa, Gdańsk 1990, s. 21. 6 L. Wałęsa, dz. cyt., s. 13. 7 Tamże, s. 14.