Strona 1 Strona 2 Strona 3 Strona 4 Strona 5 Strona 6 Strona 7 Digitized by the Internet Archive in 2010 with funding from University of Toronto Strona 8 HISTORYA USTROJU POLSKI W ZARYSIE NAPISA STANISAW KUTRZEBA CZ DRUGA: LITWA. Strona 9 STANISAW KUTRZEBA HISTORYA USTROJU POLSKI W ZARYSIE TOM II: LITWA LWÓW 191 4- NAKADEM KSIGARNI POLSKIEJ BERNARDA POONIECKIEGO WARSZAWA: GEBETHNER WOLFF. I Strona 10 A/ Ki /s/z ?0038 DRUKARNIA NARODOWA W KRAKOWIE. Strona 11 PRZEDMOWA. Naukow prac nad prawem Litwy rozpocz w r. 1 800 Tadeusz Czacki, a za nim poszed dugi szereg polskich badaczy, wród których spotykamy na- zwiska takie, jak Lindego, Daniowicza, Jaroszewicza, e nie wspomn innych, mniej wybitnych. Prace tych uczonych z pierwszej poowy XIX stulecia tyczyy si gównie wielkich kodyfikacyi litewskiego prawa z XVI wieku, okrelonych nazw statutów litewskich. W drugiej poowie XIX wieku po pewnym zastoju — — podjli badania nad litewskiem prawem, gównie z za- kresu ustroju, ogarniajc ziemie ruskie, do Litwy nale- i ce, Jabonowski, Wolff, Lewicki, Prochaska, Czermak i inni; w XX stuleciu rozkwitaj te badania na nowo, gdy przybyy nowe, mode siy: Jakubowski, Baranow- ski, Kamieniecki i t. d. W tej epoce, gdy polska nauka mniejsz na kwestye z zakresu litewskiego prawa zwracaa uwag, rozpo- cza swoje badania nad tym przedmiotem historyo- grafia rosyjska, blisza materyaów archiwalnych, w lep- szych od polskiej pracujca warunkach. Obok wydaw- nictw, podejmowanych przewanie bez szerszego planu, Strona 12 VI ale licznych, daa ona zwaszcza w ostatnich kilku dzie- sitkach lat szereg prac konstrukcyjnych, obszernych i gruntownych, obejmujcych prawie e wszystkie dzie- dziny z zakresu litewskiego prawa, zwaszcza ustroju. Do starszej generacyi uczonych rosyjskich, pracuj- cych nad history ustroju i prawa Wielkiego Ksistwa litewskiego, nale: Bierszadskij, Leontowicz, Wadi- mirskij-Budanow; po nich przyszli modsi: Ljubawskij, Downar-Zapolskij, appo i wielu innych, mniej wy- bitnych, czy te dopiero badania rozpoczynajcych. Rzecz jasna, i do ostatnich lat nie mogo by mowy o syntezie, gdy wiele najwaniejszych kwestyi nie miao opracowa; obecnie taka synteza staa si moliw, a nawet konieczn, by stwierdzi stan bada dotychczasowych wskaza równoczenie, jakie dziay i wymagaj przedewszystkiem opracowania, jakie uzu- penienia. Tak syntez da w nauce rosyjskiej nie- dawno Ljubawskij (O^epKi, ncTopin .inTOBCKo-pyccKaro rocyaapcTBa 1910). Praca ta nie jest waciw history ustroju; czciowo przekracza ona ramy historyi ustroju, to znowu inne kwestye pomija. Nie moe te wystar- czy polskiej nauce; i w niej bowiem brak — który autor zreszt sam wyranie podkrela — dostatecznego uwzgld- nienia wpywów polskich na Litwie i okrelenia sto- sunku litewskiego do polskiego prawa. Przy opracowaniu tego tomu drugiego Historyi ustroju postawiem sobie za zadanie przed- Polski stawi w zwizych ramach rozwój inslytucyi ustrojo- wych Litwy tak, jak one si rysuj w owietleniu hi- storyi prawa zachodniej Europy, z szczególnem uwzgld- Strona 13 VII nieniem rozwoju swoistego instytucyi litewskich i wpy- wu na prawo litewskie instytucyi zachodnio-europej- skich, przez Polsk do Litwy si przedzierajcych. Nie jest wic moja praca wycznie streszczeniem dotych- czasowych studyów; nawet gdzie korzystaem z prac poprzedników, zwaszcza z literatury rosyjskiej, prze- prowadzaem rewizy pogldów z tego wanie punktu widzenia. Autor. Kraków, w czerwcu 1913 r. Strona 14 Strona 15 SPIS ROZDZIAÓW. Przedmowa --------- Str. V Granice i podzia przedmiotu - 1 Okres I do r.------- 1386 4 1. Ustrój Litwy do powstania wadzy wiel- koksicej za Mendoga - - - - 5 2. Terytoryalna podstawa pastwa - - 7 ksi 3. 4. Wielki Zarzd -------16 i --------19 kraju jego rodzina 12 5. Bojarzy 6. Osadnictwo. — Warstwy nisze ludnoci 21 Okres II od r. 1386 do r. 1569 - - - - 24 1. Stosunek prawno-pastwowy Litwy do Korony w latach 1386-1569 - - - 24 2. Podstawa terytoryalna pastwa - - 35 3. Przywileje ziemskie i dzielnicowe - 37 4. Kniaziowie. Bojarzy. — Szlachta — - 45 —Wyznania.— Jzyk urzdowy 66 5. 6. Koció. Ludno wociaska ----- ----- 72 7. 8. Pomiera wooczna Miasta -------- ----- 85 96 9. ydzi. — Tatarzy 101 ... 10. 11. Wadza wielkoksica Urzdy -------- ------- - 105 113 128 12. Rada sejm i 13. Sdownictwo 147 14. Statuty litewskie 168 15. Wojskowo 17- Strona 16 X Str. 16. Skarbowo 187 17. Unia lubelska - 192 Okres III od r. 1569 do r. 1791 - - - - 198 1. Stosunek prawno-pastwo wy Litwy do w 2. Korony Ustrój spoeczny latach ------ 1569—1791 — - - - 198 201 3. Sejmy. — Ustawodawstwo. Sejmiki 208 4. Urzdy - 212 5. Sdownictwo. — Statut IH - - - 215 Dodatek. - Bibliografia - 221 Indeks ---------- 233 Strona 17 GRANICE I PODZIA PRZEDMIOTU. Whistoryi ustroju Wielkiego Ksistwa Litewskiego zaznaczaj si bardzo wyranie trzy okresy, na które j naley podzieli. Okresy to nastpujce: 1. Okres pierwszy od wieku XIII, tj. od po- wstania zawizków pastwa litewskiego, do koca wieku XIV. Jest to okres budowy organizacyi pa- stwowej z pierwiastków rodzimych, litewskich jeli si ; zaznaczaj obce wpywy, to w kulturze, o ile chodzi o ustrój, w nazwach instytucyi, lecz nie w instytucyach samych, które rozwijay si genetycznie, nie nalado- way obcych wzorów. W cigu tego okresu przycho- dzi do zróniczkowania si spoeczestwa, które jednak jeszcze nie potrafio okreli swoich praw w stosunku do wadcy. Na miejscu ustroju rodowego, którego tu prawie zgoa nie znamy, wytworzya si silna, abso- wadza wielkoksica. Mona ten okres nazwa lutna okresem wielkoksicym. Trwa ten okres do koca XIV gdy wskutek poczenia z Polsk stulecia, (r.1386) zjawi si pierwszy przywilej stanowy w r. 1387 i rozpoczo wytwarzanie nowych form ustroju spo- eczestwa pastwa. i 2. O k r e s d r u g rozpoczynajcy si z kocem i, XIV stulecia, a koczcy w r. 1569. Jestto okres dal- szego rozwoju instytucyi spoecznych pastwowych i ju pod wpywem urzdze polskich. Roz- Litwy, ale wój ulega oddziaywaniu, idcemu z Polski, to w wi- Historya ustroju Polski II. J Strona 18 WSTP 2 kszej, to w mniejszej mierze, a ustrój zassymilowa si prawie z ustrojem Polski. Ta assymilacya, przypa- dajca na czas, kiedyLitw z Polsk czya tylko unia osobista, umoliwia zmian tej unii na realn w r. 1569. Okres ten monaby nazwa okresem recepcyi urzdze polskich. 3. Okres trzeci ma daty cile oznaczone: 1569 i 1791. Litwa w tej epoce, nie tracc charakteru pastwa samoistnego, poczona bya z Polsk uni realn w jedn „rzeczpospolit". Linie rozwoju pra- wnego obu pastw byy prawie identyczne, nawet w tych czciach ustroju, które nie miay wspólnych instytucyi. Okres ten nazwa mona okresem rze- czy pospolitej. Zamyka go rok 1791, kiedy prze- stao jako odrbne pastwo istnie Wielkie Ksistwo Litewskie zlao si z Polsk w jednolite pastwo, za- i chowujc drobne tylko lady dawnej swej odrbnoci. Zarysy rozwoju ustrojowego Litwy w tych trzech okresach w mojem przedstawieniu nie wypady rów- nomiernie. Przyczyny tego takie. Okres pierwszy wy- kazuje znaczne ubóstwo form spoecznej organizacyi czy pastwowej, a róde do niego tak nadto i mao, e niejedna strona tego ycia nie moe by do- kadniej owietlona. Okres trzeci znowu jak dotd> — w literaturze historyi litewskiego prawa bardzo po ma- coszemu traktowany — ju z tego wzgldu musia w szczuplejsze by ujty ramy, i instytucye wspólne Litwie Polsce (wadca, bezkrólewia, sejm) przedsta- i wiem w pierwszym tomie Historyi ustroju Pol- ski. Nadto analogiczny, nieraz prawie identyczny roz- wój instytucyi ustrojowych Litwy z instytucyami Polski sprawia, e wystarczao si powoa na odpowiednie ustpy z tomu I zaznaczy tylko rónice. Tak wic i Strona 19 GRANICE I PODZIA_PRZEDMIOTU_ najpeniejwypad okres drugi - najbogatszy w od- czy to wasne, czy rbne formy, ju silnie rozwinite, zapoyczone od polskiego ssiada. Literatura, wa- to te nie dla tego okresu najobfitsza, pozwalaa te in- stytucye dostatecznie omówi. Tych sów kilka, sdz, wytómaczy i rozkad pracy i autora. Strona 20 OKRES od powstania pastwa litewskiego do I. koca XIV wieku. skada si z kilku plemion; byli to: Szczep litewski Prusacy, midzy doln Wis Niem- którzy siedzieli i nem, Jadwingowie, wcinici midzy Czarn Ru Ma- i zowsze, od Bugu Narwi do Niemna, mudzini, zaj- i mujcy kraj nad dopywami z prawego brzegu dolnego Niemna po rzek Niewia, otysze nad dolnym biegiem Dwiny waciwi Litwini, do których nalea kraj i „wysoki" (Auksztota) nad Wili innymi dopywami i redniego Niemna. Na widowni dziejow wystpili najpierw Prusacy, ju w kocu X wieku ; nie zdoali jednak wytworzy pastwa, weszli w skad dzieraw niemieckiego zakonu. Równie zjawiajcy si póniej na widowni dziejowej Jadwingowie otysze nie obronili swej samodziel- i noci Jadwingów wytpiono, otysze przeszli pod ; wadz zakonu inflanckiego. mud lepsze miaa losy, lecz ona nie staa si zawizkiem ustroju pastwo- i wego; przez dugi czas bya przedmiotem walk zakonu krzyowego i Litwy, a ostatecznie — ju w wieku XV — z t ostatni si na staezczya. Kolebk pastwa litewskiego bya Litwa waciwa; lecz dopiero w XII wieku pierwsze o niej zjawiaj si historyczne wiadomoci.